1 Temmuz 2013 Pazartesi

Uygulamalı Davranış Analizi (UDA)..

Uygulamalı Davranış Analizi

Tanım: Sosyal önemi olan davranışları değiştirmeyi amaçlayan,davranışçı psikolojinin öne sürdüğü,davranış temel prensiplerine dayalı süreçleri kullanan bilim dalıdır.
Uygulamalı davranış analizinin ilkeleri:
Uygulamalı olması: Hedef davranışın kuramsal açıdan değil, toplumsal açıdan önemli bir davranış olmasını ifade eder.
Arttırılmak yada azaltılmak istenen
davranış toplumsal açıdan önemli olmalı ve acil önem taşımalı.
Davranışsal olmalı: bireyin değişen ya da değiştirilmesi planlanan davranışının tam olarak gözlenebilir ve ölçülebilir olmalıdır.
Analitik olmalı: eğer işlevsel bir ilişkinin varlığından söz ediliyorsa, davranışın oluşması veya oluşmaması deneysel koşullar altında gösterilmelidir.
Teknolojik olmalı: sürecin yazılı olarak tanımlanmasını ve yeterince detayı içermesini ve bir başka uygulamacı tarafından tekrarlanabilir olmasını gerektirir.
Kavramsal sistematiğinin olması: uygulamacının izlediği süreçler davranışın temel prensiplerinden kaynaklanıyorsa kavramsal sistematikten söz edilebilir.
Etkili olmalı: Çalışma birey için pratik sonuçlar üretmek için davranışı yeterli şekilde gerçekleştiriyorsa etkilidir.
Genellenebilir olmalı: davranış değişikliğinin başka durumlar ve ve başka davranışlar içinde sürdürülebilir olmasıdır.
Uygulamalı davranış analizinde;
1.Hedef davranış mutlaka güvenilir bir biçimde tanımlanmalıdır.
2.Kullanılacak sürece( uygulamaya)karar verilmelidir.Uygulama ile hedef davranış arasında var olan işlevsel ilişki ortaya konmalıdır.
Uygulamalı davranış analizinde basamaklar
•          Hedef davranış belirleme ve tanımlama
•          Hedef davranışı ölçme ve kaydetme
•          Hedef davranışı değiştirmek için uygulama yöntemini seçme
Hedef davranış belirlemenin öğeleri

•          Birey ve/veya çevresi açısından işlevsel olmalıdır.
•          Bireye doğal ortamlarda pekiştireç sağlamalıdır.
•          Daha karmaşık beceriler için ön koşul niteliği taşımalıdır.
•          Toplumsal yaşama girmeyi kolaylaştırmalıdır.
•          Bireyin neyi yapamayacağını değil,neyi yapacağını belirtmelidir.
Uygun davranışların arttırılması ya da uygun olmayan davranışların azaltılması için bir davranış değiştirme planı hazırlamanın birinci basamağı hedef davranışları belirlemektir.Hedef davranışları belirlemede farklı teknikler kullanılabilmektedir.
Bu teknikler arasında en sık kullanılanlar
- Hedef davranışı yerine getiren ya da getirmesi beklenen kişi ile görüşmek
-          Kişinin yaşamındaki önemli kişilerle görüşmek
-          Gözlem yapmak
-          Testler uygulamaktır.
-          Kişilerin kendileriyle ya da onların yaşamındaki önemli kişilerle görüşürken önceden hazırlanmış formlar kullanılabilir.Örneğin,öğrencinin ailesi ile görüşmeler yapılırken,aileye arttırılmak istenen ya da azaltılmak istenen davranışlardan oluşan listeler verilebilir ve bu listelerden davranış seçilebilir.Ya da liste hazırlamadan açık uçlu sorularla da bilgi alınabilir.
-          Kendisi ile ilgili hedef davranış belirlenecek kişiyi gözlemek ,olası hedef davranışı belirlemede en çok bilgi sağlayan tekniktir.Öğrenciyi doğal ortamlarda gözlerken sıklıkla anektod kaydı( ABC kaydı)  kullanılmaktadır.ABC kaydında ,Öğrencinin belli bir ortamda gerçekleştirdiği davranışları ve bu davranışların öncesi ve sonrasında yer alan olaylar kayıt edilmektedir.
-          ABC kaydı kullanılırken,hedef öğrencinin davranışları ile ,ortamda meydana gelen herşey ( öğrenciye söylenenler,yapılanlar ya da öğrencinin yaptıkları) yazılmaktadır.Ayrıca ortamda bulunan kişilerin ortamda gerçekleştirdikleri etkinliklerde yazılmalıdır.Gözlemci hiçbir zaman olaylara ilişkin yorumlarını katmamalıdır.Gözlenen davranışın sıklık ve sürelerine ilişkin yaklaşık süre ve sayıları kaydedilir.Gözlemler en az üç oturum sürmelidir.
Doğrudan gözleyerek anektod kaydı yapılırken oluşan tüm davranışlar listelenir.Anektod kaydı ile gözlemci,belli bir zaman aralığında kişinin davranışlarını ve davranışın oluştuğu çevresel koşulları betimleyen yazılı metin oluşturur ve bu kayıtlarda hedef davranış belirlenir.
•          Yorum yerine eylemler yazılmalıdır.
•          Gözlene kişinin tepkisinden hemen önce ve sonra neler olduğu yazılmalıdır.
•          Her davranış olayının ortalama ne kadar sürdüğü ve davranışın başlama ve bitiş tarihi yazılmalıdır.
•          Standart kayıt formu kullanılmalıdır.
ABC kayıt formu
•          Tarih:
•          Gözlenen öğrencinin adı soyadı:
•          Gözlemcinin adı soyadı:
•          Gözlemin başlama saati:
•          Gözlemin bitiş saati:
Hedef davranışları belirlemenin bir diğer tekniği de testler ( formal ve informal değerlendirme araçları) uygulamaktır.Böylece öğrencinin repertuarında bulunan davranışlar belirlenebilir.Örneğin, gerçekleştirilen informal değerlendirmelerde öğrencinin tanıdığı kişileri gördüğünde selam vermediği ya da ödevini yapamadığında öğretmeninden veya arkadaşlarından nasıl yardım isteyeceğini bilmediği belirlendiğinde ,davranış değiştirme planında arttırılmak üzere bu davranışlara yer verilebilir.
Hedef davranış belirlemek için görüşmeler ,gözlemler ve testler uygulandıktan sonra ,elde edilen bilgiler ışığında ,hangi davranışların hedef davranış olarak seçileceğine karar vermek gerekir.Bu kararı verebilmek için bazı sorulara cevap aranmalıdır. Bu sorular;
•          Arttırılmak ya da azaltılmak istenen davranış ,öğrenci ve çevresindeki bireyler için işlevsel midir?Örneğin, öğrencinin ödevini tamamlaması için gereğinden fazla yardım istemesi ,öğretmenin öğretim zamanını verimli kullanamamasına neden olacaktır.Dolayısıyla öğrencinin yardım isteme davranışı hedef davranış olarak seçildiğinde ,hem öğrenci hem de öğretmen için işlevsel olacaktır.
•          Arttırılacak ya da azaltılacak davranış ,planı uygulayan kişiler ve planın uygulandığı ortam dışında yapıldığında bireye pekiştireç sağlayacak mıdır? Örneğin,matematik dersinde parmak kaldırarak söz alma davranışının arttırıldığı durumda Türkçe dersine giren öğretmen ,öğrenci parmak kaldırdığında öğrenciye söz hakkı vermiyorsa , bu davranışın matematik dersi dışında yapılma olasılığı düşük olacaktır.
•          Arttırılmak ya da azaltılmak istenen davranış ,daha karmaşık ancak işlevsel başka bir davranış için önkoşul niteliği taşımakta mıdır?Örneğin göz kontağı kurma ve sıra alma davranışları,iletişim kurma davranışı için önkoşul olma özelliği göstermektedir.
•          Hedeflenen davranış değişikliği ,öğrencinin çevresindeki bireylerle daha olumlu etkileşime girmesine yardımcı olacak mıdır?Örneğin,kendisine sırtı dönük olarak oturan bir kişiye bir şey sormak için omzuna hızlıca vurma davranışı gösteren bir öğrencinin bu davranışı hedef davranış olarak seçilip azaltıldığında,öğrencinin çevresindekilerle olumlu etkileşimi sağlanabilir.
•          Hedeflene davranış değişikliği ,öğrencinin pekiştireç açısından zengin ya da önemli başka ortamlara gitmesine yardımcı olacak mıdır?Örneğin,istediği oyuncağı almak için izin isteme davranışı ,öğrencini sınıf arkadaşlarıyla birlikte oyun oynamasını kolaylaştırabilir.

•          Arttırılmak ya da azaltılmak istenen davranış öğrencini yaşına uygun mudur?
•          Arttırılmak ya da azaltılmak istene davranış öğrencinin bağımsız olarak yaşamasına katkıda bulunacak mıdır? Öğrencinin öfke nöbetleri gibi bazı davranışları sürdürdüğü sürece ,toplumda bağımsız olarak yaşamını sürdürmek için gerekli olan becerileri öğrenmesi zorlaşabilir.
Bunların dışında davranışın sıklığı ve sürekliliği,davranışın şiddeti,türü( bazı davranışlar yetişkin için rahatsız edici olabilirken ,çocuk gelişimi açısından normal olabilir.),davranış değiştirme yönüne (Davranışın arttırılacağı,azaltılacağı ya da sürdürüleceğine karar vermek) de dikkat edilmesi gerekir.
Arttırılmak ve azaltılmak istenen hedef davranışlar tanımlandıktan sonra ,tanımlanan bu davranışlar için davranış değiştirme planına amaçlar yazılmalıdır.Amaçlarda ; Birey,davranış,koşullar ve ölçüt olmak üzere dört öğe bulunmaktadır.
Amaçlar hangi öğrenci için yazılmış ve belirlenmiş ve yazılmışsa , o öğrencini ismi amaç ifadesinde yer almalıdır.
Amaç ifadesinde arttırılmak ya da azaltılmak istenen davranış,gözlenebilir ve ölçülebilir ifadeler kullanılarak açık ve net olarak yazılmalıdır.
Hedef davranış: söz almadan konuşma
Tanım: Elif derste öğretmen soru sorduğunda öğretmen sözünü bitirir bitirmez hemen sorulan sorunun cevabını verir.
Amaç ifadesinde;hedef davranışın gerçekleşme koşulları yazılırken,hedef davranışın meydana geleceği ortam,zaman ve nasıl gerçekleşeceği açıkça belirtilmelidir.
Amaçlarda olması gereken son öğe ölçüttür.Ölçüt yazarken üç etmeni göz önünde bulundurmak gerekir;
Ölçüt  hedef davranışın özelliğine göre farklı şekillerde ifade edilebilir.Ölçütler zaman sınırını,davranış sıklığını/süresini,yeterli sayılacak doğru cevap yüzdesini,kabul edilebilecek en az doğru cevap sayısını,yada hedef davranışın basamaklarını belirleyerek yazabilir.
Seçilen ölçüt,hedef davranışın önemini yansıtmalıdır ve üçüncüsü de öğrencinin yaşı göz önünde bulundurulmalıdır.
Saldırgan davranışların sınıfta meydana gelmesi hiç istendik bir durum olmadığı için ,bu davranış için amaç yazarken ölçüt,Bir ders saati süresince bu davranışların hiç meydana gelmemesi olabilir.Ancak sınıfta söz almadan konuşma davranışı için ,her konuşmada parmak kaldırmanın beklenmesi çok gerçekçi olmayabilir.Dersin özelliğine göre ölçüt farklılaşabilir.
Okul öncesi düzeyde bir öğrencinin hikaye kitabını yırttığında özür dilemesi beklenirken,yaşı daha büyük bir öğrencinin arkadaşının kitabına zarar vermesi durumunda hem özür dilemesi hem de zarar verdiği kitabın yenisini alması beklenebilir.
Gözlem ve Kayıt Yapma
Hedef davranışlar tanımlanıp amaçlar yazıldıktan sonra ,davranış değiştirme planını uygulamaya başlamadan önceki,uygulama sırasındaki ve sonundaki davranış değişikliğini belirleyebilmek için ,hedef davranışın gözlenmesi ve kayıt edilmesi gerekir.Öğretmenler tarafından sınıfta en sık kullanılan ve kullanımı kolay olan davranış kayıt teknikleri; olay kaydı,kontrollü olay kaydı,süre kaydı ve zaman aralığı kaydıdır.
Olay Kaydı
Olay kaydı kullanılırken öğretmen gözlem süresince hedef davranışın kaç kez meydana geldiğini kayıt eder.Etkinlik bölünmeksizin kayıt yapılabilmesi öğretmen için bir avantaj olarak düşünülebilir.
Kayıt edilecek davranış,el kaldırma,vurma gibi başlangıcı ve bitişi belirgin olan davranışlar olmalıdır.
Sallanma gibi çok sık meydana gelen davranışlar olmamalıdır.
Sınıfta gezinme gibi çok uzun sürede ya da farklılaşan sürelerde gerçekleşiyor olmamalıdır.
Eğer davranışların hangi sıklıkla oluştuğunu belirlemek istiyorsanız,her gün aynı zaman diliminde gözlem yapmanın önemini unutmamalısınız.
Olay Kaydı Formu
Gözlenen öğrencinin adı soyadı:
Gözleyenin adı soyadı:
Hedef Davranış:Parmak kaldırarak söz alma
Tarih:                                    1.Ders                                  2.Ders
…/…/2013
…/…/2013

Öğrencinin yapmış olduğu sayılabilir davranış sayısını arttırma ya da azaltma amaçlandığında olay kaydı çoğunlukla kullanılır.Konuşmadan önce parmak kaldırma gibi sosyal davranışları ya da çocukların diğer çocuklara vurması,tükürmesi,küfür etmesi gibi uygun olmayan davranışları azaltmak için kullanılabilir.
Kontrollü Olay Kaydı;
Bu teknikte,veri toplayan kişi hedef davranışın ortaya çıkması için ön uyaran vermektedir.Olay kaydında olduğu gibi belirlenen gözlem süresince hedef davranışın kaç kez meydana geldiği kayıt edilir.Ancak kontrollü olay kaydında ,daha önceden belirlenen sayıdaki ön uyaranların hangilerine öğrencinin hedef davranışla karşılık verdiği ilgili ön uyaran numarası daire içine alınarak belirtilir.
Gözlenen öğrencinin adı soyadı:
Gözleyenin adı soyadı:
Hedef davranış:
Ön uyaran:
Gözlem
Oturumu
Tarihleri   ……      …….     …….   …….     ……  …….
                10        10        10      10       10    10
                 9          9          9        9        9      9
                 8          8          8        8        8      8
                 7          7          7        7        7      7
                 6          6          6        6        6      6
                 5          5          5        5        5      5
                 4          4          4        4        4      4
                 3          3          3        3        3      3
                 2          2          2        2        2      2
                 1          1          1        1        1      1
                 0          0          0        0        0      0

Hedef davranışımızın parmak kaldırarak söz istemek olduğunu varsayalım.Öğretmen bir ders boyunca hedef öğrenciye 10 soru soracağını ( ön uyaran vereceğini) planlayarak kontrollü olay kaydı formunu oluştursun.Daha sonra bir gözlem oturumu süresince ,öğretmen öğrencinin sorulan soruların hangilerine parmak kaldırarak cevap verdiğini kontrollü olay kaydına o sorulara karşılık gelen sayıları daire içine alarak işaretler.( örneğin 2.3.6. ve7. sorular)Gözlem süresi sonunda ise o gözlem oturumunda hedef davranışın kaç kez meydana geldiği ( örneğimizde 4) bu toplama karşılık gelen sayı listede kare içine alınarak işaretlenir.Eğer ,o gözlem oturumunda hedef davranış hiç yapılmazsa 0 kare içine alınır.
Süre Kaydı
Bazı durumlarda hedef davranışın ne kadar süre ile oluştuğunu bilmek ,ne kadar sıklıkla oluştuğunu bilmekten daha önemlidir.Örneğin,bir öğrencinin parmak emme davranışı gün boyunca sadece bir kez meydana gelebilir ;ancak bu davranış saatler boyu sürebilir.Süre kaydı genellikle hedef davranışın oluşum süresinin azaltılmasının ya da arttırılmasının istendiği durumlarda tercih edilir.
Öğrencinin matematik problemlerini çözmesi için daha fazla zaman harcaması istenilen durumlarda ya da öğrencinin bir dersten diğer derse geçişte araç-gerecini çıkarmak için daha az zaman harcaması istenen durumlarda ,kayıt tekniği olarak süre kaydı kullanılabilir.
Süre kaydı yapmak için kronometre kullanılabilir.Ya da hedef davranışın başlangıç zamanı ile bitiş zamanı kaydedilir ve aradaki fark süreyi gösterir.
Süre kaydı yapmak için hedef davranışı dikkatlice gözlemek ve süreyi belirleyebilmek için sürekli saat ya da kronometreyi kontrol etmek gerekir.Öğretmenlerin sınıfta öğretim etkinliklerini sürdürürken bu kayıt tekniğini kullanmaları zor olabilir.Bu nedenle öğretmenler,süre kaydı yerine zaman aralığı kaydı tekniğini sıkça tercih etmektedirler.
Zaman aralığı kaydı;Gözlem süresi eşit zaman aralıklarına bölünerek bu aralık içinde davranışın oluşup oluşmamasının kaydıdır.Örneğin iki dakikalık bir gözlemde öğrencinin önündeki işe dikkat etmesi kayıt ediliyor olsun .Öğrenci gözlem süresinin %50 sinde işe dikkat etmiştir.
d
d
-
-
-
d
d
d
-
-
-
d

Herhangi bir davranış değiştirme tekniğini kullanmadan önce ,öğrencinin hedef davranışı gerçekleştirme düzeyi ,kayıt teknikleri kullanarak belirlenir.Yani,öğrencinin hedeflenen amaca ilişkin performans düzeyi belirlenir.Daha sonra davranış değiştirme tekniği belirlenip,hedeflenen amaca ulaşmak için bu teknik uygulamaya konur.Amaca ulaşmak için uygulanan davranış değiştirme tekniğinin etkileri ,uygulamadan önceki ve uygulama sırasındaki hedef davranışın gerçekleşme düzeyine bakılarak belirlenebilir.
Uygun Davranışların Arttırılması
Pekiştirme: İzlediği davranışın gerçekleşme olasılığını arttıracak veya davranışın sürmesine yol açacak şekilde ortama uyaranların eklenme sürecidir.
Yeni davranışlar kazandırmada,var olan davranışları istendik yönde değiştirmede ,kazandırılan yada değiştirilen davranışları sürdürmede ve bireyi kendi davranışlarını kontrol eder duruma getirmede pekiştirmenin kullanılmasının en etkin ve uygun yol olduğu kabul edilmektedir.Eğitimciler normal ve engelli çocukların eğitiminde pekiştireçleri etkin bir şekilde kullanmalıdırlar.
Annesi Damla ‘ya tuvalet eğitimi vermeye çalışmaktadır.Anne damla tuvalete gittiğinde bu davranışını ona şeker vererek pekiştirdiğini ;fakat Damla’nın tuvalete gitme davranışının artmadığını ,yani pekiştirmenin işe yaramadığını söylemektedir.Böyle bir olayda işe yaramayan pekiştirme değildir.Pekiştirme için kullanılan şeker Damla için pekiştireç özelliği taşımamaktadır.
Olumlu davranışları arttırabilmek için önce pekiştirme çeşitleri konusunda bilgimizi zenginleştirmek yararlı olacaktır.
Pekiştirme Çeşitleri
•          Olumlu Pekiştirme
•          Olumsuz pekiştirme
Olumlu ve olumsuz pekiştirmenin davranış üzerindeki etkisi aynıdır.Her ikisi de izlediği davranışı arttırmaktadır.   
Olumlu Pekiştirme
Bir davranışın yapılma olasılığını arttırmak veya sürdürmek amacıyla ,o davranışı izleyen şekilde ortama bir uyaranın eklenmesidir.Ortama eklenen uyarana pekiştireç denir.Pekiştireçler iki başlık altında incelenir;
1.Öğrenilmemiş pekiştireçler ( Birincil Pekiştireçler)
2.Öğrenilmiş Pekiştireçler ( İkincil Pekiştireçler)
  1. Öğrenilmemiş pekiştireçler(Birincil Pekiştireçler);
Doğal yaşamın sürdürülmesi için gerekli olan ve birey için biyolojik önem taşıyan uyaranlardır.En önemli tipleri hava,su,yiyecek,içecek,sıcaklık,uyku,hareket tir.
Yiyecek içecek türü pekiştireçler özellikle küçük çocuklarda ve işlevde bulunma düzeyi düşük olan bireylerde yeni davranışların kazandırılmasında etkili şekilde kullanılabilirler.Birincil pekiştireçlerin ikincil pekiştireçlerle birlikte kullanılıp daha sonra sadece ikincil pekiştireçlerin kullanılması en yararlı olanıdır.Birincil pekiştireçlerin etkililiği bireyin yoksunluk ve doyum durumuna bağlıdır.
Öğrenci sabah kahvaltısını 8’de yapmış ise öğle üzeri saat 11’de yapılacak eğitsel etkinlikte yiyecek pekiştireci kullanılabilir.Ancak öğle yemeğinden sonra sunulacak yiyecek bireyin tok olması nedeniyle ,pekiştirici etki göstermeyecektir.
Birincil pekiştireçlerin etkisi yoksunlukla sağlanabileceğinden ,bireyin hedef davranışı gerçekleştirmeden pekiştireç özelliği taşıyan yiyeceğe ulaşmasının engellenmesi gerekir.
Öğretmen sınıf içinde oturma süresini arttırmak için her beş dakikada bir bir adet çikolata parçası verirken,çocuk okul dışında çikolata istediğinde annesi alıyorsa bu çocuğun sınıfta oturmasını çikolata ile sağlamak mümkün değildir.
Aile ile iletişim kurularak bu konuda bilgilendirmelidir.İşbirliği sağlayabilir.Evde de aynı uygulamalar devam edebilir.
Birincil pekiştireçlerin doyum nedeni ile etkisi azalabilir.Bunun için doyumu önleyici planlamalar yapılabilir;
•          Öğretilen her bir beceri ya da davranış için etkililiği bilinen farklı birincil pekiştireçler kullanılabilir.Örneğin bir davranış için kraker,diğeri için minik şeker gibi…
•          Doyum oluştuğunda bunu ortadan kaldırmanın en uygun yolu kullanılan pekiştirecin alternatifini bularak onunla değiştirmektir.
•          Doğru tepkiler için verilen birincil pekiştireç miktarı olabildiğince düşük tutulabilir.Örneğin bir elma küçük parçalara bölünerek sunulabilir.
•          Doğru tepkiler için verilecek birincil pekiştireçler için öğrenciye seçenek sunulabilir.
•          Öğrenci beceri ya da davranışta ustalaştıkça her bir doğru tepki yerine birkaç doğru tepkide bir pekiştireç verilmeye başlanabilir.giderek pekiştirme seyrekleştirilebilir.
•          Pekiştirme seçimi yapılırken öğrencinin özellikleri ve özel durumu göz önünde tutulur.Alerjisi var mı? Özel bir diyeti var mı?
•          Seçilen pekiştirecin öğrenci için belirlenen hedef davranışın öğretimine engel oluşturmaması yada kesintiye uğratmaması gerekir.Yerinde oturma süresi arttırılmaya çalışılan bir çocuğa içecek pekiştireci verilmemelidir.
Davranış problemi olan çocuklarda da kullanılmasının yararlı olduğu saptanmıştır.
Öğrenilmiş Pekiştireçler( İkincil Pekiştireçler)
Öğrenilmiş pekiştireçler birincil pekiştireçler ile kullanıldıklarında bir süre sonra tek başlarına pekiştireç olma özelliği kazanırlar.Örneğin,’çok iyi yaptın’ ‘aferin’ gibi sözcükler başlangıçta çocuk için bir şey ifade etmeyebilir.Fakat bunlar çikolata,bisküvi gibi öğrenilmemiş pekiştireçlerle birlikte sunulduklarında bir süre sonra yiyecek pekiştireçleri olmaksızında davranışı pekiştirirler.( Klasik Koşullanma)
Eğitim ortamlarındaki Yararları;
•          Doyuma ulaşmadan dolayı etki azalması olasılığının düşük olması
•          Kolay kontrol edilebilmesi
•          Değişik yaş gruplarına göre kolayca uygulanabilmesi
•          Günlük etkinlikler içinde rahatlıkla yer verilebilmesi
Dört çeşidi var; Sosyal pekiştireçler,Etkinlik pekiştireçleri,Nesnel Pekiştireçler,Sembol pekiştireçler
•          Sosyal pekiştireçler;
-Sözsüz ifadeler: Gülümseme,alkışlama,baş ile oynama,göz kırpma
-Bedensel iletişim:Kucaklama,başını okşama,öpme,sırtını sıvazlama,yüzüne  dokunma,makas alma.
-Sosyal ortamlarda yakınlık:Öğretmen masasının yakınına oturma,yemek saatinde yan yana oturma,birlikte sınıf panosunu yerleştirme
-Ayrıcalık tanıma :bahçede oynamasına izin verme,sınıf defterini okul müdürüne götürme.
-Övgü sözcükleri ya da sözcük grupları: aferin ,ne kadar güzel,bunu sen mi yaptın,Çok iyi bir iş v.b…
•          Etkinlik Pekiştireçleri:
Uygun bir davranış sonrasında bireyin yapmaktan hoşlandığı sözel ya da bedensel etkinlikleri yapmasına veya yapılan etkinliğe katılmasına izin verme.Şarkı söylemek,yap bozla oynamak,şiir okumak gibi sözel ya da bedensel bir uğraşı gerektirirler.( Az yeğlenen bir etkinliğin ardından,çok yeğlenen bir etkinliğin yapılmasına izin vermek,az yeğlenen etkinliğin yapılmasını arttırır.)(Premack ilkesi)40
Ebru grup içinde şarkı söylemekten çok hoşlanmaktadır.öğretmen etkinlikler süresince yerinde oturması durumunda Ebru’nun arkadaşlarına bir şarkı söylemesine izin vereceğini söyler.Ebru yerinden kalkmadan etkinliklere katıldığında ,tek başına şarkı söylemesine izin verilir.
Öğretmeni ali’nin etkinlik sonrasında masasını temizlemekten hoşlanmadığını fakat araçları dolaplara kaldırmayı sevdiğini bildiği için  ali’ye ‘Eğer masanı temizlersen arkadaşlarınla birlikte oyuncakları dolaba yerleştirebilirsin diyerek premack ilkesini uygulamış olur.
•          Nesnel Pekiştireçler
Uyugn bir davranış sonrasında bireye verilen bireyin hoşlandığı somut nesnelerdir.Renkli kalemle,minik oyuncaklar,resimli kitaplar vs…
Nesnel pekiştireçler farklı yaş ve beceri düzeyindeki çocuklar için rahatlıkla uygulanabilir.En önemli sınırlılığı Öğrencinin bu nesneleri uygun davranış göstermeden elde edebilmesidir.Çocuk uygun davranış göstermediği için elde edemediği kalemi gidip kendi satın alabilir.
•          Sembol Pekiştireçler
Uygun bir davranış sonrasında bireye bir başka pekiştireçle değiştirilmek üzere verilen yıldız,kupon,marka,jeton para gibi araçlardır.Kendi başlarına bir önemi yoktur,ancak bireyin hoşlandığı nesnel ya da etkinlik pekiştireçleriyle değiş-tokuş yapabilmesine olanak vermektedir.
Sembol pekiştireçlerin diğer pekiştireçlerden en önemli farkı,tersine dönüşümünde olmasıdır.Yani ,uygun davranış sonrasında kazanıldığı gibi,uygun olmayan davranış ile de kaybedilebilir.Bu nedenle etkili davranış yönetimi sağlar.
Öğrenciler ,hangi davranışta kaç sembol kazanacaklarını,ne kadar sembolle hangi pekiştireçleri elde edebileceklerini ve sembolleri pekiştireçlerle ne zaman değiş-tokuş yapacaklarını bilmelidirler.Öğrenci için istediği nesneye ulaşmak ne çok zor ne de çok kolay olmalıdır.Bir adet şeker için 1,bir paket kraker için 5,bir plastik oyuncak için 10 sembol gibi..
Sembolü pekiştirece dönüştürmek için genelde günün sonu uygun görülür.
Olumsuz Pekiştirme
Davranış sonrasında bireyi rahatsız eden bir durumun ortadan kalkmasının veya ortaya çıkmasının engellenmesinin ,o davranışın ilerde yapılma olasılığını arttırır.
Sınıfta çok konuşarak huzuru bozan öğrenci öğretmen tarafından dışarı çıkarılmaktadır.Öğrenci huzur bozan davranışları daha sık yapmaya başlar.Öğrencinin huzuru bozan davranışları onu hoş olmayan sınıf ortamından kurtarmaktadır.O halde ,huzuru bozan davranışlar olumsuz pekiştirmeden dolayı artmaktadır.(s.11)
Önceki deneyimleri çocuğu her zaman olumlu davranış denemelerinde bulunmaya yöneltmeyebilir.Önceki yaşantılarında rahatsız edici durumların üstesinden gelmesini sağlayacak olumlu davranış dağarcığı eksik bireylerde ,istenmeyen durumlar uygun davranışa yönelme yerine saldırganca davranışların ortaya çıkmasına neden olabilir. Olumsuz pekiştirme kullanımına eğitim ortamlarında pek sık yer verilmemektedir.Olumsuz pekiştirme girişimleri öğretmene karşı olumsuz tutum takınmaya ,okula gitmekte isteksizliğe ve çocuğun kendisine ilişkin olumsuz duygu ve düşünceler geliştirmesine sebep olabilir.
Etkili pekiştireç belirleme
•          Öğrencilerinizin yemekten,oynamaktan,yapmaktan hoşlandıkları şeylerin bir listesini yapın.
•          Öğrencinizle sözel iletişim kurabiliyorsanız,bu listeyi onlara sunun ve neler sevdiğini,neleri sevmediğini,neleri daha çok sevdiğini sorun ve yanıtları listenize işaretleyin.
•          Öğrencinizle ilgili diğer kişilerle görüşün.
•          Öğrencilerinizi gözleyin ve deneyin.değişik ortamlarda pekiştireç olabileceğini tahmin ettiğiniz uyaranları onlara sunun ve hangilerinin etkili olduğunu kayıt edin.
Pekiştirme kuralları
•          Pekiştirme uygun davranışa bağımlı olmalıdır.
•          Pekiştirme uygun davranışın hemen ardından verilmelidir.
•          Pekiştirme programının başlangıcında ve edinim aşamasında davranış her oluştuğunda pekiştirilmelidir.
•          Etkili pekiştireçler kullanılmalı ve pekiştireçler çeşitlendirilmelidir.
•          Pekiştireçler etkili bir pekiştirme tarifesi ile sunulmalıdır.
•          Pekiştireç uygulayıcı için kolay ulaşılabilir ve kolay kullanılabilir olmalıdır.
•          Pekiştireç öğrencinin özelliklerine uygun olmalıdır.
•          Pekiştireç doygunluk sağlamamalıdır.
•          ‘Böyle Davrandığın için seni seviyorum’ gibi sevgi ifadeleri pekiştireç olarak kullanılmamalıdır.
Pekiştirme Tarifeleri
Pekiştirme tarifesi uygun davranışı izlemesi gereken pekiştirmenin zamanına ,sıklığına ve miktarına ilişkin planlamanın önceden yapılmasıdır.
1.Sürekli Pekiştirme: Davranışın her oluşmasının pekiştirilmesidir.Öğrenmenin edinim aşamasında yani başlangıcında kullanılır.Örneğin öğretmen sınıf kurallarına tam olarak uyulmasını sağlayıncaya kadar ‘ şimdi kollarımızı bağlayıp arkamız yaslanıyoruz’ dediğinde bunu uygulayan her çocuğa belirlediği sosyal pekiştireçleri  her seferinde verebilir.
Sürekli pekiştirme yeni bir davranış ya da beceri kazandırırken kullanılması önerilen ancak davranış ya da beceri belli bir düzeyde gözlenmeye başlayınca ,aralıklı pekiştirme tarifelerine yerini bırakması gereken bir pekiştirme tarifesidir.
2-Aralıklı Pekiştirme
Uygun davranışın önceden belirlenen sayıda ve sürede oluşumunun pekiştirilmesidir.
- Oranlı Pekiştirme: Hedef davranışın oluşum sıklığı( süresi) göz önünde bulundurularak yapılır.Oranlı pekiştirme davranışın sıklığını arttırmak için kullanılır.
•          Sabit oranlı pekiştirme:Uygun davranışın önceden belirlenmiş olan sabit sayıda tekrarından sonra pekiştirilmesidir.
•          Örnek; Üçte bir oranlı sabit pekiştirmede öğrenciye okunan öykü ile ilgili sorulan sorulardan üçüne doğru cevap verdiğinde pekiştireç verilir.daha sonra üç doğru cevap daha verdiğinde çocuk tekrar pekiştireç kazanır.Sabit oranlı pekiştirme tarifesinde pekiştireç vermeden önce hep aynı sayıda hedef davranışın yapılması gerekir.
Öğretmen belirli bir ödev sayısını aşan ödevlere ya da doğru yanıtlara ek puan verildiğinde SO tarifeyi uygulamış olur.
Değişken Oranlı pekiştirme:
Davranışı pekiştirmek üzere bir oran belirlenir ve bu oran değişken olarak uygulanır.Örneğin lütfen deme davranışı DOP3 ile pekiştiriliyorsa ,ilk üç davranıştan herhangi biri ,ikinci üç davranıştan herhangi biri pekiştirilir.Uygulaması zordur ancak pekiştireci ne zaman geleceği açıkça belli olmadığı için davranışın kalıcılığını sağlamada etkilidir.Pekiştirece bağımlılık geliştirmemiş olur.
Süreli pekiştirme
Süreli davranışlarda ,davranışın süresi arttırılmak istendiğinde belli bir zaman aralığı içinde davranışın gerçekleşmesi pekiştirilir.
-Sabit süreli pekiştirme; Hedef davranışın belirlenen zaman içinde oluşmasının pekiştirilmesidir.Öğrencinin yerinde oturması ,bir ders saati süresince on dakikalık zaman dilimi sonlarında yani10.20.30.40. dakikalarda gözlenir ve öğrenci gözlem sırasında yerinde oturuyorsa gözlemden hemen sonra pekiştireç kazanır.
Pekiştirecin  ne zaman sunulacağının kestirilmesine yol açtığı için etkililiği düşük bir pekiştireçtir.
Değişken süreli pekiştirme; hedef davranışın belirlenen ortalama bir süre içinde oluşmasının pekiştirilmesidir.Örneğin, Yerinde oturma davranışı dersin 20.27.ve 35. dakikalarda gözlenir ve gözlem anında öğrenci yerinde oturuyorsa pekiştireç verilir.Bir sonraki derste farklı zamanlar belirlenir.Pekiştirecin ne zaman sunulacağının kestirilmesini önlediği için etkililiği yüksektir.
Değişken süreli tarife,sabit süreli tarifeye göre daha yüksek tepki hızına ve daha uzun süreli davranışa yol açar.Bu fark ,pekiştirecin ne zaman geleceğinin kestirilememesinden kaynaklanır.Davranış pekiştireç gelene kadar devam eder.
UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARIN AZALTILMASI
Uygun olmayan davranış,bireyin hem kendisi hem de çevresine zarar verdiği için ve bireyin sosyal yaşama uyumunu güçleştiren davranışlar olarak tanımlanır.
Davranışları azaltma yöntemleri ,birey üzerindeki etki ya da kontrol gücüne göre en ılımlıdan en az ılımlıya doğru sıralanabilmektedir.
Ilımlılık sıralaması                                    davranış azaltma
                                                                  tekniği
En ılımlı                                 1) uygun olmayan davranışın ortaya
                                                    çıkmasını önleme
                                            2)Ayrımlı Pekiştirme
                                            3)Sönme
                                            4)Tepkinin bedeli
                                            5)Mola
                                            6)Aşırı Düzeltme
En az ılımlı
                                            7)Bedensel Ceza
      
Uygun olmayan davranış,ılımlı bir yöntemle azaltılabilecekse ya da ortadan kaldırılabilecekse ,azaltma için öncelikle o yöntem seçilmelidir.
Örneğin ,bir davranış ayrımlı pekiştirme ile azaltılabiliyorsa,mola ya da aşırı düzeltmeye yer vermek doğru bir seçim olmayacaktır.
Uygun Olmayan Davranışları Önleme
Ön uyaranları değiştirmek yoluyla uygun olmayan davranışın oluşmasını önlemek ya da uygun davranışı ayrımlı pekiştirmek ,uygun olmayan davranışı azaltmak için çabalamaktan çok daha etkilidir.
Uygun olmayan davranışla ilgili çevresel koşulları belirlemek ve bu koşulları değiştirmek davranışları azaltır.Ön uyaranlar ,davranışın hemen öncesinde oluşan ve davranışın oluşmasına zemin hazırlayan çevresel özelliklerdir.Örneğin çocuk saldırgan davranış gösteriyorsa uygulayıcının bu davranış öncesinde oluşan olay ve ya da etkinlikleri belirlemesi gerekir.Uygulayıcı bu uyaranları değiştirerek uygun olmayan davranışın oluşumunu azaltabilir ya da önleyebilir.
1986 yılında Rosenberg tarafından yapılan bir araştırma da öğretmen derse başlamadan önce sınıf kurallarını iki dakika gözden geçirmeye ayırarak ,bu süre içinde öğrencilerden bireysel ya da birlikte sınıf kurallarını tekrar etmeleri istenmiştir.Bu uygulamanın sonucunda ,günlük derslerden önce sınıf kurallarının okunmasıyla akademik becerilere daha fazla odaklaşma eğiliminin arttığı ve sınıfın daha etkili bir şekilde yönetildiği bulunmuştur.
Diğer bir önemli durum davranışın sonuçlarıdır.Davranışın hemen ardından gelen çevresel özellikler davranışın yapılma eğilimini ya da sıklığını arttırıyorsa muhtemelen bunlar pekiştireç etkisi gösteriyordur.Öğretmen uygun olmayan davranışın ardından uyarıda bulunmasına,kızmasına veya ceza vermesine rağmen çocuğun davranışı artıyorsa ,burada öğretmen davranışa dikkat etmektedir.Öğretmenin dikkati davranışı arttırır.
Uygun olmayan davranışı önlemenin birkaç yolu vardır;
•          Davranış zincirini kırma: Uygun olmayan davranışın ,davranış zincirini durdurmak yoluyla bu davranışlar azaltılabilir. Bu amaçla birkaç strateji kullanılabilir.
-Yakınlık Kontrolü: Bir olay ya da durumda çocuğun potansiyel tepkisini tahmin ederek duruşunu değiştirerek,sakin kalarak ,iletişim fırsatı yaratarak davranışın alışılagelmiş sırası durdurulabilir.Örneğin,kütüphanede yüksek sesle konuşan öğrenciye ses daha çok yükselmeden önce sessiz olmasını söylemek ,bunu yaparken sakin,ılımlı ve sempatik bir ses tonu kullanmak gerekir.
-Şakayla karışık kontrol:Şaka genelde patlamak üzere olan gerginliği azaltır.Örneğin;öğretmen ortaya çıkabilecek bir olumsuz durumu önlemek için benzer durumda geçmişte yaşanmış bir öyküyü anlatabilir.Bu yolla ortaya çıkması olası ,uygun olmayan davranışları önleyebilir.
Beklenen davranışa ilişkin öğretimsel kontrol ve yönergeler sağlamak:Öğretmenin beklenen davranışları sesli ve açık yönergelerle söylemesi uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını azaltabilir.
-Problem Çözme Fırsatı Yaratma: Uygun olmayan davranış için olumlu seçenekler önerme şeklinde olabilir.Örneğin,Öğretmenin çocuğun uygun olmayan davranışı yapmaya hazır olduğunu gözledikten hemen sonra ‘ Bu konu hakkında ne yapabileceğimizi konuşalım’ demesi.
-Uyaran Değişikliği:Nesnelerin kaldırılması,bireylerin yerlerinin değiştirilmesi,gereksiz istek ve taleplerin kaldırılması,olayların zamanın ve yerinin değiştirilmesi,diğer çevresel uyaranların düzenlenmesidir.Örneğin,öğrenci sınıfa geldiğinde sürekli dolabın üstündeki oyuncağı istiyorsa,bu oyuncak kapalı bir dolaba yerleştirilebilir.
•          Sınıfta Ortaya Çıkabilecek Uygun Olmayan Davranışları Önleme:
•          1)Öğrencileri beklentileri konusunda bilgilendirme:Sınıf kurallarını öğrencilerle birlikte belirleme ve gözden geçirme,öğretmenin beklentilerini anımsatmak için en iyi ipuçlarıdır.
•          2)Olumlu öğrenme atmosferi oluşturma:Sınıf atmosferi,uygun davranışları pekiştirmeye açık,bütün öğrencilerin gereksinimlerine cevap vermek için yeterince esnek ve eğlenceli olursa öğrenciler okula istekli geleceklerdir.
•          3)İlginç ve anlamlı öğrenme deneyimleri sağlama:Akademik derslerde öğretilen beceriler günlük yaşamla bağlantılı olduğunda,öğrencilerin ilgisi artar ve beceriler daha kolay genellenir.
•          4)Tehditten kaçınma:Sınıf kuralları yeterince açık ve anlaşılır olduğunda öğrenciyi tehdit etmek gereksizdir.Öğretmen tehdit etmek yerine sınıf kurallarını,uygun  ve uygun olmayan davranışları,sonuçlarının neler olacağını ve öğrencinin nasıl davranması gerektiğini hatırlatır.Bunlar asla tehdit edici olmamalıdır.
•          5)Tarafsız davranma:Öğretmen bütün öğrencileriyle etkileşimde eşit ve tutarlı davranmalıdır.
•          6)Öğrencilere olumlu atıfta bulunma:Öğretmen öğrencilerde,benlik saygısı ve kendine güven geliştirmek için onların olumlu tutumlarını gözden kaçırmamalı ve takdir etmelidir.
•          7)Sınıftaki fiziksel düzenlemelere dikkat etme ve zaman ayırma:Öğretmen sınıf trafiğinin rahat akışını sağlamalı,dersliği öğrencilerin davranışlarını görebilecek şekilde düzenlemelidir.
•          8)Olumlu modeller kullanma:Öğretmen kızgınlıkla,hatalarla ve engellenmelerle başa çıkma konusunda öğrencilere iyi model olmalıdır.
•          9)Serbest zamanları sınırlandırma:Serbest zamanlar uygun olmayan davranışların en yoğun görüldüğü zamanlardır.Öğretmen serbest zamanları sınırlamalı ve bu zaman dilimlerinde öğrencileri ilginç olabilecek etkinliklere yönlendirmelidir.
•          10)Akran etkileşimi:Arkadaşlar yada akranlar aracılığıyla uygun etkileşim sağlamak,uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını önleyebilir.Bu strateji öğrencilere arkadaşlarıyla duyguları ve çatışmaları tartışmak için fırsatlar verir.
•          Ayrımlı pekiştirme:Ayrımlı pekiştirmede uygun olmayan davranışları azaltılması için uygun davranışın artması yada sürdürülmesi iki temel pekiştirme ilkesine dayanır.Birincisinde davranış uygun ayırt edici uyaranı izlediğinde pekiştirilir.Örneğin sınıf içinde konuşma bazı koşullarda uygun bazı koşullarda uygun olmayabilir.Bu durumda sınıf içinde konuşma belli bir uyaranın(öğretmenin soru sorması gibi)varlığında pekiştirilirken diğer durumlarda pekiştirilmez.İkinci uygulamada diğer davranışlar görmezden gelinirken bir hedef davranış pekiştirilir.Böylece pekiştirilen davranış artarken görmezden gelinen davranış azalır.Ayrımlı pekiştirme sürecinin anahtarı pekiştirmedir.
•          Ayrımlı pekiştirme türleri:
•          1)Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme(DDAP)
•          2)Karşıt davranışları ayrımlı pekiştirme(KDAP)
•          3)Alternatif davranışları ayrımlı pekiştirme(ADAP)
•          4)Seyrek yapılan(azalan) davranışları ayrımlı pekiştirme(SDAP)
•          5)Yüksek oranda yapılan davranışları ayrımlı pekiştirme(YDAP)
•          Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme:Belirlenen bir zaman dilimi yada gözlem süresi içinde uygun olmayan davranışın hiç oluşmaması durumunda gözlem süresi sonunda bu durumun pekiştirilmesidir.Gözlem süresi boyunca birkaç uygun olmayan davranışın yapılmaması durumunda da kullanılabilir.
•          Çocuk hem bağırma hem de arkadaşlarına tekme vurma davranışlarını gösteriyorsa her ikisinin de yapılmama durumu pekiştirilebilir,ya da sadece bağırma veya vurma davranışı pekiştirilebilir.
Diğer davranışların pekiştirilmesinde dört uygulama:
Bütüncül zaman aralığı
Belirlenen gözlem aralığı süresince uygun olmayan
 davranışların yapılmaması pekiştirilir.
Anlık
Belirlenen gözlem süresinin sonunda yapılan anlık gözlemde
davranış yapılmıyor olması pekiştirilir.
Yeniden başlatılan aralık
Gözlem süresinin tamamında uygun olmayan davranış hiç
 sergilenmezse öğrenci pekiştirilir,ancak her uygun olmayan davranış
sonunda aralık yeniden başlatılır.
Artan aralık
Gözlem aralığı boyunca uygun olmayan davranış yapılmazsa
 pekiştirme yapılır,öğrencinin ilerlemesine bağlı olarak aralığın
süresi dereceli olarak arttırılır.

•          2)Alternatif davranışları ayrımlı pekiştirme:Azaltılması hedeflenen uygun olmayan davranışın daha uygun biçiminin pekiştirilmesidir.Diğer davranışların pekiştirilmesinde gözlem aralığında davranışın yokluğu pekiştirilirken alternatif davranışların ayrımlı pekiştirilmesinde belirgin bir hedef davranış pekiştirilir.Örneğin;öğrenci ver yerine veriri misin yada lütfen verir misin dendiğinde pekiştirilir.
•          Karşıt davranışları ayrımlı pekiştirme:Fiziksel olarak uygun olmayan davranışla aynı anda yapılamayacak davranışların pekiştirilmesidir.Örneğin başkalarına vurma davranışını azaltmak için kollarını bağlama davranışını pekiştirmek gibi.Bu iki davranış eş zamanlı olarak yapılamaz.
•          Başkasına ve kendisine zarar vermede etkili bir yöntemdir.
Hedef davranış
DDAP
ADAP
KDAP
Yerinden kalkma
Yokluğu pekiştirilir
İzin isteyerek yerinden kalkma pekiştirilir
Yerinde oturma pekiştirilir
Etkinliği yerine getirmeme
Yokluğu pekiştirilir
Etkinlikle uğraşma pekiştirilir
Vurma
Yokluğu pekiştirilir
İşbirliği-Konuşma pekiştirilir
Kollarını bağlama pekiştirilir
Öfke nöbeti
Yokluğu pekiştirilir
İsteme-Rica etme pekiştirilir
Gereksiz konuşma
Yokluğu pekiştirilir
Parmak kaldırma pekiştirilir
Sessiz durma pekiştirilir
Nesneleri fırlatma
Yokluğu pekiştirilir
Basketbol oynama pekiştirilir
Yazı yazma pekiştirilir
Elini ağzına sokma
Yokluğu pekiştirilir
Dişlerinin fırçalama pekiştirilir
Kollarını bağlama pekiştirilir
Küfür etme
Yokluğu pekiştirilir
Uygun dil kullanımı pekiştirilir
Sessiz olma pekiştirilir


•          Seyrek yapılan davranışları ayrımlı pekiştirme:Bazı davranışlar,normalde yapılması gerektiğinden daha fazla yapıldığında uygun olmayan davranış olarak tanımlanabilirler.Seyrek yapılan davranışların ayrımlı pekiştirilmesi başlama düzeyi verileri ile karşılaştırıldığında hedef davranışın oranındaki küçük azalmaların pekiştirilmesidir.Örneğin;tuvalete gitmek için öğretmenden izin isteme uygun bir davranıştır.Gün boyu derslerde tuvalete gitmek için sık sık izin istemekse sınıf atmosferini bozan ve uygun olmayan bir davranıştır.Bu durumda öğretmen bu davranışı daha kabul edilebilir bir düzeye çekmek için azaltma yolunu seçmelidir.Örneğin;bir çocuk bir saat içinde on kez tuvalete gitmek istiyorsa başlangıçta sekiz defa talep etmesi pekiştirilir.üç yada dört oturumda bu düzey tutturulduğunda altı kez tuvalete gitme isteği pekiştirilir.
•          Sık yapılan(artan)davranışları ayrımlı pekiştirme:
•          Çocuğun repertuarında bulunan ancak yeterli sıklıkta ortaya çıkmayan davranışların pekiştirilmesidir.Öğrenci bir şey isterken lütfen ya da bir şey aldıktan sonra teşekkür ederim diyordur,ancak lütfen demeksizin yada izin istemeksizin bir şey isteme davranışını daha sık gösteriyordur.Bu yöntemle lütfen diyerek istekte bulunması arttırılırken izinsiz isteme davranışının azaltılması amaçlanır.
Bilinen davranış azaltma teknikleri:
•          Sönme:Daha önceden pekiştirilen bir davranışın pekiştirilmemeye başlanmasıyla hedef davranışın sıklığının,süresinin yada yoğunluğunun dereceli olarak azaltılması sürecidir.Dikkat ve ilgi çekmek için yapılan davranışlarda kullanılır.Örneğin;öğrenci sürekli yerinden kalkarak ve sınıfta gezinerek öğretmenin yerine otur demesi ile öğrenci bir süre yerine oturur.Bu döngü tekrarlanmaya başlar.Yani çocuk tekrar yerinden kalkar öğretmen yerine otur der.Burada öğretmenin dikkati çocuğun yerinden kalkma davranışı üzerinde olmak da ve bu davranış için olumlu pekiştirme etkisi yapmaktadır.Böyle bir durumda sönme uygun olmayan davranış sırasında uygulayıcının dikkatini çocuğa yöneltmemesi ve onu görmezden gelmesiyle gerçekleşir.
•          Kendine ya da çevresine zarar verme gibi davranışlarda sönme uygulaması önerilmez.Çünkü sönme uygulamasının başında hedef davranış da artış ve çeşitlenme meydana gelir.Sönme uygulamasının etkililiği ile ilgili en önemli faktör tutarlılıktır.
•          Sönme uygun davranışı pekiştirme yöntemleriyle birlikte kullanılabilir.Örneğin;istediği her şeyi ağlayarak elde eden bir çocuğun ağlayarak isteme davranışı kararlı ve tutarlı bir biçimde görmezden gelinirken gösterdiği uygun davranışlar pekiştirilmelidir.
•          Uygulayıcı daha önceden pekiştirdiği davranışı görmezden gelmeye başlayınca ne olur?
•          Çocuk uygulayıcının dikkatini elde etmek için davranışın sıklığını ve yoğunluğunu arttırır.Bu sönme patlamasıdır.Sönme patlaması sönme uygulamasının başlamasından sonra hedef davranışın yoğunluğunun ve sıklığının geçici olarak artmasıdır.Eğer sıklığı ya da yoğunluğu arttığında davranışı görmezden gelmek mümkün olmuyorsa sönme kullanılmamalıdır.Sönme uygulamalarında bazen pekiştirilmemesine rağmen hedef davranış geçici olarak kendiliğinden geri gelir.Bu durumda davranışın yeniden dikkat ya da başka bir pekiştireç elde ediyor olması mümkündür.
•          Sönme tekniğini etkili şekilde kullanmak için izlenecek basamaklar:
•          Hedef davranışları izleyen bütün pekiştireçleri belirle.
•          Hedef davranışları izleyen bütün pekiştireçleri geri çek.
•          Hedef davranış yapıldığında görmezden gel,tutarlı ol.
•          Sönme programı süresince uygun davranışları belirle ve pekiştir.
•          Kendiliğinden geri gelme ve sönme patlaması gerçekleştiğinde davranışı görmezden gelmeyi sürdür.
•          Uygulayıcı dikkatinin uygun olmayan davranışları değil de uygun davranışları izleyeceğini öğret ve göster.
•          Sönmenin avantajları ise şu şekilde sıralanabilir:
•          Sönme sözel ya da bedensel zorlama kullanılmaksızın uygun olmayan davranışların azaltılmasında etkili olabilir.
•          Sönme,çocukla uygulayıcı arasında mücadeleye yol açmaz ve çocuğun benlik saygısını azaltmaz.
•          Sönme bir ceza uygulaması değildir.
•          Sönmenin etkisi dereceli olabilirken,etkililik süresi genellikle uzundur.
•          Uygun olmayan davranış görmezden gelinirken uygun olan davranışların pekiştirilmesi,sönme sürecinin en önemli öğesidir.
•          Sönme ne zaman etkili olmaz?
•          Hedef davranışı izleyen pekiştireçler belirlenemezse,
•          Hedef davranışı izleyen pekiştireçlerin geri çekilmesi mümkün değilse,
•          Çocukla ilişkideki diğer kişiler sönme sürecini uygulayamayacaksa,
•          Hedef davranışı izleyen arkadaş dikkati kontrol edilemiyorsa,
•          Hedef davranışın yanlışlıkla pekiştirilme olasılığı yüksekse,
•          Sönme patlaması süresinde çocuğun davranışı görmezden gelinemiyorsa ya da çevredeki diğer etkenler kontrol edilemiyorsa,
•          Hedef davranışı görmezden gelmek tehlikeli ya da uygun değilse.
Tepkinin bedeli
•          Uygun olmayan davranışın hemen ardından çocuğun sahip olduğu pekiştireçlerin ya da yıldız,gülen yüz,para gibi sembol pekiştireçlerin sistematik olarak geri alınmasıdır.Tepkinin bedelinin davranışları azaltmak amacıyla kullanılabilmesi için çocuğun daha önceden pekiştireç ya da sembol pekiştireç kazanmış olması gereklidir.Uygun olmayan davranışın önemi ile bağlantılı olarak geri alınacak pekiştireç miktarına daha önceden karar verilir.
•          Tepkinin bedeli uygulamasına yer verildiğinde çocuğa sözlü ve yazılı olarak bir listeyle her gün uygun olmayan davranışı için geri alınacak pekiştireç sayısı ve pekiştireç kaybetmesinin sonuçları açıklanmalıdır.Geri alınacak hiçbir pekiştireci kalmayan bir çocuğun borçlanması söz konusu olmamalıdır.Örneğin;öğretmen bir gün boyunca derslerde parmak kaldırarak söz isteyen öğrencilerin her uygun söz alma davranışı için tahtada oluşturduğu bir tabloya artı işareti koyar ve biriktirdikleri artı işaretleri ile istedikleri etkinliklerin ya da nesnelerin değiş tokuşuna izin verir.Uygun şekilde söz almadan konuşan öğrencilerden ise artı işaretini siler.Böylece öğretmen hem uygun davranışı pekiştirmiş hem de uygun olmayan davranışlar için tepkinin bedeli uygulamasına yer vermiştir.
Tepkinin bedelini kullanırken nelere dikkat etmeliyiz?
•          Tepkinin bedeli hedef davranışın hemen ardından uygulanmalıdır.
•          Tutarlı bir şekilde uygulanmalıdır.
•          Eksi puanların birikmesine ya da çocuğun borçlanmasına izin verilmemelidir.
•          Pekiştireçlerin geri alınmaması cezalandırıcı olmamalıdır.
•          Öğrenciden pekiştireci bağırıp kızarak değil,uygun davrandığında tekrar kazanabileceği söylenerek alınmalıdır.
Tepkinin bedelinin avantajları:
•          Sembol pekiştirme ve diğer olumlu pekiştirme yolları ile birlikte kullanılabilir.
•          Evde ve okulda kolayca uygulanabilir.
•          Davranışları azaltmada hızla etki gösterir,etkisi uzun sürer.
•          Uygulamacı değişmesi gereken davranışlara odaklanır.
Mola
•          Bireyin uygun olmayan davranışlarının hemen ardından belirli bir zaman dilimi için pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması anlamına gelir.İki şekilde uygulanabilir:
•          Pekiştireçlerin çocuktan uzaklaştırılması.
•          Çocuğun pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılması:
•          1)Çocuk uygun olmayan davranışı sürdürürken gruptan uzaklaştırılır.Ancak bir köşeden ya da uzaktan arkadaşlarını ve etkinlik alanını izlemesine izin verilir.Uygun davranmaya başlayınca gruba tekrar alınır.
•          2)Çocuk pekiştirici çevre ya da etkinliği izleyemez.Etkinlik alanının dışındadır ve yüzü genellikle pekiştirici olmayan bir duvara dönüktür.
•          3)Çocuk pekiştirici çevreden alınarak pekiştirici olmayan bir alana konulur.Çocuğun evde odasına konması gibi.
•          Mola uygulamasının tüm düzeylerinde en yaygın sorun eğitim ortamında yeterli düzeyde pekiştirme sağlanamamasıdır.Çocuk sınıfta olmayı sevmiyorsa yani sınıf pekiştirici bir ortam değilse mola alanı olarak sınıf dışına gönderilmesi muhtemelen uygun olmayan davranışlar açısından pekiştirme etkisi sağlayacaktır.
•          Mola belli bir zaman dilimi için pekiştireçlerin çocuktan uzaklaştırılması şeklinde de uygulanabilir.Kısa bir süre için sosyal dikkatin geri çekilmesi ve ya kısa bir süre için oyuncak yada yiyeceklerin geri çekilmesi şeklinde uygulanabilir.
Molanın yararları:
•          Mola ve olumlu pekiştirme süreçlerini kullanmak kolaydır.
•          Etkisi hızlıdır ve bu etki uzun sürelidir.
•          Çok zorlayıcı davranışların(saldırgan davranışların)azaltılmasında mola önemli bir seçenektir.
•          Çocuğu eğitim ortamından uzaklaştırmadan da mola uygulamaları yapılabilir.
Molanın potansiyel yan etkileri ve olumsuzlukları:
•          Çocuğun pekiştireç bulamayacağı bir ortama gönderilmesi uygulayıcı için olumsuz pekiştirme etkisi yaratabilir.Bazı uygulayıcılar bunu bir teneffüs olarak da kullanabilir.
•          Çocuk sık ve uzun zaman aralıkları için mola odasına gönderilirse bu uygulayıcıya çocuktan kurtulma fırsatı sağlar(mola süresi uzatılarak mola suistimal edilebilir)
•          Pek çok durumda uygun olmayan davranışı azaltmada etkili olmadığına ilişkin veriler elde edilmiştir(ortam yeterince pekiştirici değilse mola alanında başka pekiştireçler elde etmek mümkünse bazı çocuklar molayı daha pekiştirici bulabilirler)
•          Çocuklar arasındaki bireysel farklılıklar dikkate alınmazsa çocukların birinin diğerine karşı pekiştirilmesi ya da cezalandırılması olarak algılanabilir.Çocuk uygun olmayan davranışlar sergileyebilir.
•          Çocuğun eğitim ortamından uzaklaştırılması akademik performansı olumsuz etkileyebilir.
Mola kullanımı için öneriler:
•          Mola kullanımı olumlu pekiştirme uygulaması ile pekiştirilmelidir.
•          Çocuk,bulunduğu ortam ve etkinliklerin mola alanındakilerden daha cazip olduğunu algılamalıdır.Uygulayıcı molanın etkili olup olmadığını izlemeli,etkili değilse sürdürmemelidir.
•          Uygulayıcı zor davranışlar sergileyen çocukları uzaklaştırma metodu olarak mola uygulamasını suistimal etmemelidir.
•          Mola süresi gereğinden fazla uzatılmamalıdır.
•          Mola saldırganlık ve zarar verme davranışları için etkili olabilirken içine kapanık çocuklar için etkili olmamaktadır.
Düzeltme(Onarma):
•          Çocuğun çevreye uygun olmayan bir davranışı yapmadan önceki haline getirmesi olarak tanımlanabilir.
•          En bilinen örneği çocuğun sütü yere dökme davranışından sonra yerdeki sütü temizlemesidir.
•          Uygulayıcı yaş ve yeteneklere bağlı olarak işin bir bölümünü çocuktan isteyebilir,diğer kısmında yardım eder.Buna yardımlı düzeltme adı verilir.
Onarıcı aşırı düzeltme:
•          Çocuğun uygun olmayan davranışı ile bağlantılı olarak çevrenin yalnızca eski haline getirilmesi onarıcı aşırı düzeltmede ilk adımdır.Ancak buna çevredeki başka şeylerinde düzeltilmesi eklenerek bir tür cezaya dönüştürülebilir.Amaçsız ya da kazayla gerçekleşen durumlarda kesinlikle kullanılmamalıdır.
Hangi nedenlerle davranış azaltmada kullanılmamalıdır:
•          Çocuğun uygun olmayan davranışı üzerine odaklanılmaktadır.
•          Çocuk yapmayı red edebilir,işbirliği içinde olmak istemeyebilir
•          Özellikle aşırı düzeltme arkadaşlarının önünde uygulandığında çocuklar öğretmenin uygun olmayan davranışları izlediğinin farkına varabilirler ve bunu bir fırsat olarak kullanabilirler.
•          Aşırı düzeltme süreci eğitim ortamlarında diğer çocukların davranışlarını ve onların öğrenmesini olumsuz etkileyebilir.
Olumlu alıştırma:
•          Uygun olmayan davranışın sonucu olarak uygun davranışın tekrarlanmasına olumlu alıştırma denir.Çocuk uygun olmayan davranışı gösterdiğinde o anda yapılan etkinlik durdurulur ve uygun davranış sözel olarak tanımlanır.Örneğin;kağıtları yere atan çocuktan kağıtları alıp kağıt sepetine atması ve yerine oturması istenir.Bu davranışı gerçekleştirdiğinde öğretmen teşekkür ederek doğru davranışı tekrar tanımlar.
•          Olumlu alıştırmada doğru tepkiler için pekiştirme kullanılması,uygun olmayan davranışı yapmak için çocukları cesaretlendirebilir.
Olumlu alıştırmalarla aşırı düzeltme:
Olumlu alıştırmadan farkı uygun olmayan davranıştan sonra davranışın uygun biçiminin birden fazla sayıda tekrarlatılması ve bir tür cezaya dönüştürülmesidir.
•          Bu uygulamada genellikle olumlu alıştırmayı pekiştirme izlemez.Ancak yapılan araştırmalarda pekiştirmenin olumlu etkilerine ilişkin ipuçları vardır.
Bedensel ceza:
•          Bedensel cezadan kaçınmak için pek çok neden vardır;
•          1)Bedensel ceza davranışı azaltmaz,sadece baskılar;yani cezanın varlığında uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasını engeller.
•          2)İyi ve haklı nedenlere dayanmayan bedensel ceza kaygı ve saldırganlık gibi başka davranış sorunlarına yol açar.
•          3)Bedensel cezanın uygun olmayan davranışı baskılayıcı etkisi uygulayıcının ceza verme davranışını arttırabilir.
•          4)Bedensel ceza uygun davranışın ne olduğuna ilişkin bir ipucu sağlamaz.
•          5)Bedensel cezalandırma davranışları ceza alan ve bunu izleyen çocuklar için olumsuz bir model oluşturur
•          6)Bedensel ceza cezalandırılan çocukta dargınlık ve içe kapanma gibi olumsuz sonuçlara yol açabilir.
•          7)Olumlu iletişim kurma fırsatlarını engeller.
•          8)Güçlünün haklı olduğu düşüncesini yaratabilir.
•          9)Bedensel olarak cezalandırılan çocuğun akademik çalışmalara yönlendirilmesi güçleşir.Bu da ikinci bir ceza olarak başarısızlığı getirir.
Uygun olmayan davranışları azaltmanın aşamaları:
•          1)Hedef davranış belirleyiniz.Hedef davranış belirlerken aşağıdaki soruları yanıtlamaya çalışınız;
•          a)Davranış çocuğun kendisine veya arkadaşlarına zarar vermekte midir?
•          b)Davranış çocuğun ya da arkadaşlarının öğrenmesini olumsuz etkilemekte midir?
•          c)Davranış başka davranış problemlerinin ortaya çıkmasına yol açmakta mıdır?
•          d)Davranış çocuğun sosyal ortamlardan dışlanmasına yol açmakta mıdır?
•          e)Davranış çocuğun kullandığı ilaçların yan etkisi olarak ve o sırada geçirdiği geçici bir rahatsızlığın etkisiyle ilişkili midir?
•          2)Hedef davranışın hangi ortamlarda ve ne kadar sıklıkta ortaya çıktığını belirleyiniz.
•          3)Hedef davranışı düşürmeyi hedeflediğiniz sıklığı(ölçüt) belirleyiniz.Ölçütünüz uygun olmayan davranışı tamamen ortadan kaldırmak olabileceği gibi sıklığı belli bir düzeye indirmek de olabilir.
•          4) Hedef davranışı azaltma yöntemlerini gözden geçiriniz ve en uygun yöntemi belirleyiniz,olabildiğince ılımlı yöntemler seçmeye özen gösteriniz.
•          5)Yöntemi davranış hedeflediğiniz sıklığa düşünceye kadar tutarlı biçimde uygulamaya devam ediniz.
•          6)Yöntemi uygularken seçtiğiniz kayıt etme yöntemi ile kayıt tutmayı sürdürünüz.
•          7)Değerlendirme yapınız.
PROBLEM DAVRANIŞ İÇİN OLUMLU DAVRANIŞ DESTEĞİ PLANI
PROBLEM DAVRANIŞ İÇİN OLUMLU DAVRANIŞ DESTEĞİ PLANI
Öğrenci : Burhan Aydın
Sınıfı : 4-B
Programı uygulayan :  ……………
Program tarihi : … / … / 200.
PROBLEM DAVRANIŞIN TANIMLANMASI
A ) Tanım : Sınıfta gezinme. Günde en az iki defa, ortalama sekiz dakika süresince sınıfta gezinme davranışını göstermektedir.
B ) Davranış öncesi : Yerinde öne-arkaya, sağa-sola  sallanmaya başlar, ağlar, yere uzanır       ( masaya başını koyar ).
C ) Davranışı ortaya çıkaran değişkenler : Yapılan etkinlikte başarısız olduğunda, kendisiyle ilgilenilmediğinde ( sürekli kendisiyle öğretim yapılsın, konuşulsun istiyor. ) ve engellenildiğinde  ( oynamakta olduğu materyal elinden alındığında ) problem davranış ortaya çıkabiliyor.
D ) Sıklığı / yüzdesi : Problem davranış bir gün boyunca ortalama iki defa ortaya çıkıyor; davranış ortalama olarak sekiz dakika sürüyor.
UYGUN ALTERNATİF DAVRANIŞIN TANIMI
A ) Tanım : Dikkat çekmek için etkinliği bırakmak yerine; parmak kaldırabilir, isteğini sözel olarak ifade edebilir. ( ör: öğretmenim ödevime bakar mısın, ödevimi yapamıyorum yardım eder misin ? vb. ) Etkinliklerde başarısız olduğunda öğretmenden yardım, etkinlik tekrarı isteyebilir ( öğretmenim yapamıyorum diyebilir, yeniden oynayabilir miyiz diye sorabilir. )
B ) Öğretim yöntemi : Alternatif davranışlar ödüllendirilerek, problem davranışlar görmezden gelinerek öğretilir. Ör: Sırasında oturup, öğretmeni dinlediği durumlarda bu davranışı vurgulanarak ödüllendirilir, sınıfta gezindiği durumlarda ise hiç ilgilenilmez, gezinme davranışına ödül olacak hiçbir uyaran verilmez.
ÇEVRESEL DÜZENLEMELER
A ) Daha uygun ve bağımsız olabilmesi için öğrenciye gerekli beceriler :
Parmak kaldırarak söz hakkı isteme
İsteklerini sözel olarak ifade edebilme
Sıra bekleme ( oyun etkinliklerinde, sırası gelince oynaması ).
B ) Baş etme becerileri :
Başarısızlığı kabullenme, başarısızlığı gidermek için yeni yollar deneyebilme.
Sırasını bekleme, sırası geldiğinde harekete geçme.
C ) Sınıf / okul düzenlemeleri : Problem davranışa neden olabilecek materyaller öğretim süreci için gerekli değillerse, ortamdan kaldırılmalıdırlar. Etkinliklerde başarısız olduğunda, başarısızlığı çevresindeki kişiler ( öğretmenler, öğrenciler, stajyerler ) tarafından vurgulanmamalı, başarısızlığı hiçbir şekilde espri konusu yapılmamalı.
ÖĞRETİM
A ) Pekiştireçler :
Hoşlandığı
Sosyal : Aferin, çok güzel olmuş vb.
Simgesel : Defterine yıldız atmak, pekiyi yazmak.
Birincil : Cips, kraker, gofret.
Etkinlik : Top ile, oyuncak arabalarla, kumla oynamak.
Hoşlanmadığı
Etkinliklerde başarısız olma.
Etkinlik dışı bırakılma.
Sevdiği materyalin elinden alınması.
B ) Pekiştireç tarifesi : Önce sürekli pekiştirme daha sonra zaman aralıklı pekiştirme  ( sabit / değişken oranda ) tarifesi kullanılacak.
YÖNTEM
A ) Yöntem : Olumlu davranışların pekiştirilmesi, problem davranışların görmezden gelinmesi. Alternatif davranışlar pekiştirilerek öğretilecek. Pekiştireçler zamanla geri çekilecek, davranışın genelleştirilmesi sürecine geçilecek.
B ) Yöntem için gerekçe : Alternatif davranışlar kazanıldığında (yerinde oturma, isteklerini sözel olarak ifade etme ) problem davranışlar azalacaktır. Etkinliği bırakmanın, yerinden kalkıp gezinmenin hiçbir pekiştirecini öğrenci görmeyecek, yerinde oturmanın etkinliği sürdürmenin pekiştireçlerini görecektir. Pekiştirilen, yerinde oturma davranışının sıklığının / süresinin artması düşünülmektedir. Pekiştirilmeyen, görmezden gelinen sınıfta gezinme davranışının ise sıklığının / süresinin azalacağı düşünülmektedir.
KAYIT TUTMA
Veri toplama yöntemi : Anlık zaman örneklemi kayıt formu

UYGULAYACAK KİŞİ
Programı iki sınıf öğretmeni ve iki stajyer uygulayacak. Programın uygulanabilmesi için sınıfta bulunan bütün öğretmenlerin programdaki hedefleri bilmesi ve hedeflere ulaşmada gerekli davranışları göstermesi gerekmektedir.
Uygulanan programdan öğrencinin ailesi de haberdar edilerek, programın aile tarafından da desteklenmesi sağlanacaktır.

DAVRANIŞ ÜZERİNDE YETİŞKİN İLGİSİNİN ETKİLERİ
A) Bağımlı Davranış:
Çocuk kendi kendine bir takım bir takım becerileri yapmayı öğrendikten sonra, ana-baba ve öğretmen bu becerileri çocuk için yapmayı sürdürürse, çocuğun yetişkine bağlıolması, büyümemesi, olgunlaşmaması durumudur.
B) Emeklemeye Gerileme:
Çocuğun yaşına uygun olmayan davranışlar sergilediğinde bu davranışın yetişkinler tarafında görülmesi ve ilgilenmesi durumunda davranış pekiştirilmekte ve artmaktadır. Bu duruma emeklemeye gerileme denir. Bunun karşın  olumsuz devranışın görmezden gelinmesi durumunda davranış azalmakta ve yok olmaktadır.Yetişkin ilgilendiği davranışı artırır.
C) Yetişkin Yönelimli Çocuk
               
Çocuğun yetişkinlerle rahatça etkileşimde bulunurken ,akran gurubu ile birlikte olamaması durumdur.
Bu davranış karşısında çocuk davranışına ilgi yada ilgisizlik davranışın seyrini etkiler.
ELEŞTRİ TUZAĞI
       Öğretmen ve yetişkinin, çocuğun olumlu davranışlarını ödüllendirmeyip olumsuz davranışlarının üzerinde yoğunlaşması ve eleştirilerini her seferinde giderek artırmasına rağmen çalışma davranışının azalması durumudur.
YARDIM TUZAĞI
  Öğretmen,  çocuğun yapabildiklerinden çok, yapamadıklarının üzerinde durarak, çocuğun zorlandığı basamaklarda yardım etmesi sonucu farkında olmadan çocuğun yapamadıklarının artırılmasıdır.


Bir başka kaynakta ise kısaca şöyle açıklanmıştır:

İngilizce olarak ABA (Applied Behavior Analysis) yöntemi olarak adlandırılan Uygulamalı Davranış Analizi (UDA), davranışsal yöntem olarak adlandırılır ve davranış değiştirme yaklaşımları arasında en sık kullanılan yöntemlerdendir. Bu yöntemde, bireyin davranışları ve davranışlarıyla ilişkili çevresel faktörler ayrıntılı olarak incelenir ve analiz edilir. Bir davranışın değiştirilmesinde çevresel etkenlerin etkili olduğu düşünülmektedir. Uygun pekiştireç tarifelerinin ve söndürme yöntemlerinin uygulanmasıyla istendik davranışlar elde edilmesi bu yöntemin en güçlü yanıdır.

Uygulamalı Davranış Analizi Uygulamalarının genel avantajları şunlardır:


. UDA somut gözlemlerden yola çıkar böylece bireye kazandırılması planlanan davranışın gözlemlenip gözlemlenmemesine dayanır. 

. UDA sırasında kazandırılması ya da azaltılması istenen davranışların hangi oranda kazandırıldığı ya da azaltıldığına göre uygulanan programa müdahale imkânı sağlar.

. Kısa zamanda davranış kazandırma, davranış değiştirme, problemli davranışların azaltılması mümkün olabilmektedir.

. Uygulanan pekiştirme tarifeleri ile davranışın kalıcılığı sağlamak mümkündür.


Davranış değiştirme; Problem Davranışları Önleme ve Problem Davranışları Azaltma olarak iki ana başlık altında toplanır. Problem Davranışları Önleme ise Yeni Davranış Oluşturma, Davranışları Sürdürme ve Arttırma, Davranışların Kalıcılığını Sağlama olarak üç şekilde uygulanır. Öğrenci gözlemlendikten sonra ne tür bir yol izleneceği eğitimcinin gözlem gücüne ve kararına göre değişiklik gösterir. Bu nedenle eğitimci uygulayacağı yönteme çok iyi karar vermelidir.




2. Uygulamalı Davranış Analizinin Aşamaları:

. Gözlem Yapmak ve Hangi Davranışın Değiştirileceğine Karar Vermek: Uygulamalı davranış analizi eğitimi, bireyi ayrıntılı şekilde gözlemlemekle başlar. Problem davranışı olan bireyin kayıt teknikleri kullanılarak davranışlarına ilişkin fikir sahibi olunması gerekir. Bireyin gözlemlenerek problem davranışlarının belirlenmesi ilk basamaktır. Bireyin davranışlarını gözlemlemek davranışın şiddetinin belirlenmesi, kullanılacak yöntemlerin etkililiği hakkında fikir sahibi olma açısından oldukça önemlidir. Problem davranışın belirlenmesi için kullanılacak gözlem teknikleri şunlardır:



a. Anektod kaydı: Gözlem yapan kişinin durum, ortam, ortamda bulunan kişiler, ne tür etkinlikler yapıldığı, çocuğun davranışları,verdiği tepkiler, olumlu ya da olumsuz davranışları, çocuğun davranışı üzerinde etkili olan kişilerin davranışları gibi tüm gerçekleşen durumları gözlem süresinde ayrıntılı olarak olduğu gibi kayıt etmesidir. Anektod kaydı sonuçları öğretmene belli davranışlar üzerinde çalışmasının gerekip gerekmediği hakkında fikir verir. Gözlem tamamlandıktan sonra davranış değiştirme programının uygulanıp uygulanamayacağına karar verilir.



b. Olay-sıklık kaydı: Önceden belirlenmiş bir davranışın sıklığının kayıt edilmesidir. Amaç davranışın sayısını artırmak ya da azaltmak ise kullanılır. Çocuğun bir ders saati içerisinde kaç kez yerinden klaktığı, arkadaşına kaç kez vurduğu, kaç kez tükürdüğü gibi sayılabilir olan problem davranışların kayıt edilmesinde kullanılır.

c. Süre kaydı: Davranışın ne kadar uzun sürdüğünün değerlendirilmesidir. Davranışın ortaya çıkışında başlama ve bitiş zamanları önemlidir. Örneğin sınıfta ders sırasında şarkı söyleme problem davranışın olan bir çocuk için şarkı söyleme süresinin kaydının tutulması bu kayıt türüne örnektir. Süre kaydı sayılamayan ve süresi uzun olan davranışların kayıt edilmesi için uygundur.

d. Bekleme süresi kaydı: Davranışın başlaması için verilen uyaran ile davranışın başlaması arasında geçen sürenin kayıt edilmesidir. Örneğin verilen yönergeleri geç yerine getiren bir öğrenci için öğrenciye yerine otur komutu verildikten sonra öğrencinin yerine oturana kadar arada geçen zaman diliminin kayıt edilmesi bekleme süresi kaydına örnektir. 

NOT: Sıklık-olay kaydı, süre kaydı ve bekleme süresi kaydı kesin kayıt tekniklerindendir.

e. Aralık kaydı: Davranışın ne kadar ortaya çıktığını değerlendirmek için yapılan kayıttır. Sıklığı çok olan bir davranış üzerinde çalışmak için yapılır. Gözlem süresi 10 ile 30 saniye aralıklara bölünür. Davranış her ortaya çıktığında saymak yerine, gözlem süresindeki aralıklardan kaçında ortaya çıktığı sayılır. Örneğin verilen etkinliği yapmada sıkıntı yaşayan bir çocuk için öğretmen gözlem süresini 2 dakika olarak belirler. 2 dakikayı 10 ar saniyelik aralıklara böler. Gözlemci her 10 saniye içinde çocuğun ödev yapıp yapmadığını kayıt eder. Aralık süresi davranışın sıklığına bağlı olarak belirlenir.

f. Zaman örneklemesi kaydı: Bu kayıt tekniğinde gözlem süresi belirlenerek eşit zaman aralıklarına bölünür.Aralıklar genellikle dakikadır. Gözlemci her aralığın sonunda davranışın ortaya çıkıp çıkmadığını kayıt eder. Örneğin gözlem süresi 1 dakika olarak belirlenen bir davranış için 1 dakika 10 ar saniye olmak üzere altı parçaya bölünür. Davranış gözlem aralığı içinde değil her 10 saniyede davranışı gösterip göstermediği kayıt edilir. Kısa süreli devam eden davranışlar için kullanılır.Diğer kesin kayıt tekniklerine göre sonuçlar daha sınırlıdır.

g. Beceri analizi: Beceri analizi hem değerlendirme tekniğidir, hem de öğretim tekniğidir. Davranış öğretilebilinecek en küçük basamaklarına ayrılır. Beceri analizi becerilerin güçlüğüne göre, yapılış sırasına göre ve gelişimsel sıraya göre yapılabilir. Öğrencinin becerinin hangi basamağını yapıp/yapamadığının tespit edilmesi açısından ayrıntılı bilgi verir.

h. Kalıcı ürün kaydı: Gözlemlenen bilgi davranışın kendisi değil sonucudur. Davranış sonunda elde edilen ürünlerin değerlendirilmesidir. Öğrencinin haftalık sınav kağıtlarının incelenmesi, dakikada kaç kelime yazdığı, kaç etek giyebildiği vs. nin gözlemlenmesi kalıcı ürün kaydına örnektir.


Tüm bu tekniklerden uygun olanların uygulanması sonucu, öğrencide var olan problem davranış belirlenir bunun yanında problem davranışın hangi sıklıkla ne şekilde ortaya çıktığı, problemin altında yatan nedenler de kendiliğinden ortaya çıkmış olur.




. Davranışsal Amacın Tanımlanması: Hedef davranış bizim öğrenciye kazandırmak istediğimiz davranış ya da problem davranış yerine ortaya koyduğumuz alternatif olan davranıştır. Hedef davranış tanımlanırken ölçülebilir, gözlenebilir ve olumlu ifadelerin yer almasına dikkat edilmelidir. Yoruma yol açmayacak şekilde tanımlanmalıdır. Örneğin ‘’Öğrenci matematik dersiyle ilgili verilen ödevi bitirir’’ şeklinde bir cümle kurduğumuzda hedef davranışı tanımlamış oluruz. Hedef davranış tanımlandıktan sonra davranışsal amacımızı yazmamız gerekir. Davranışsal amaç yazılırken birey, davranış, koşul ve ölçüt öğeleri kullanılmalıdır.

"Ayşe, kendisinden yapması istendiğinde 20 toplama işleminden 15ini bağımsız olarak doğru şekilde yapar." cümlesi, doğru yazılmış bir davranışsal amaç örneğidir. Bu cümledeki Ayşe sözcüğü birey, kendisinden yapması istendiğinde cümlesi koşul, 20 toplama işleminden 15 i cümlesi ölçüt, doğru şekilde yapar cümlesi ise davranıştır. 

Davranışsal amaç belirlendikten sonra çocuk için uygulanacak programın hazırlanması aşamasına geçilir.




. Uygulanacak Programın Hazırlanması/Uygulama: Problem davranışları ortadan kaldırmak için davranış değiştirme yöntemlerinden hangisinin kullanılacağına karar vermek önemlidir. Problem davranışları önleyici ya da problem davranışları azaltıcı teknikler mi kullanılacak, eğitimci bu konuda öğrenci için en doğru kararı vermelidir. Bunun yolu da iyi bir gözlem yapmaktan geçer. Davranış değiştirmede eğitimci ortam ve davranışın sonucunu değiştirmelidir ki, öğrencinin hareketleri de bu yönde değişsin.

Eğitimci öğrenciye yeni bir davranış kazandıracaksa kullanacağı yöntemler şunlardır:



a. Pekiştireç kullanma: Pekiştireçler davranış değiştirmede kullanılan olmazsa olmaz yöntemlerdendir. Eğitimci öncelikle çocuğun sevdiği nesne ya da etkinlikleri, hoşlandığı ya da hoşlanmadığı durumları belirlemelidir. Çünkü davranış değiştirmede sonucu değiştirmek için pekiştireçlerin kullanılması gerekmektedir. 



Pekiştireç türlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

- Birincil pekiştireçler; bireyi doğrudan ödüllendiren (yiyecek, top, içecek) gibi pekiştireçlerdir. Müzik, pilli oyuncaklar, koku gibi çocuğa davranış sonunda doğrudan verilen duygusal pekiştireçler de birincil pekiştireçler arasında yer almaktadır.

- İkincil pekiştireçler ise; doğal olmayan, birincil pekiştireçlerle eşleştirilmiş, öğrenilmiş koşullu uyaranlardır. Bağımlılığı azaltmak için birincil pekiştireçlerle eşleştirilir.

- Sosyal pekiştireçler; sosyal geçerliliği olan sözler, dokunmak, gülümsemek gibi pekiştireçlerdir.

- Genelleştirilen pekiştireçler; Bu pekiştireçlere sembol pekiştireç adı da verilir. Yıldız, puan, sticker gibi pekiştireçlerdir.

- Etkinlik pekiştireçleri; Oyun oynamak, parka gitmek, bilgisayarla oynamak gibi etkinlikleri içine alır.

- Premack ilkesi pekiştireçleri; Ödevini yaptıktan sonra dışarı çıkabilirsin gibi çocuğa peşinen ve açık şekilde sunulan pekiştireçlerdir. 



Pekiştireçler sınırında, öğrenci için cazibesini kaybetmeyecek şekilde ve zamanlama olarak dikkatli şekilde kullanılmalıdır. Olumlu davranıştan hemen sonra çocuğa verilmelidir. Hangi olumlu davranışı nedeniyle verildiği de çocuğa mutlaka açıklanmalıdır.Çocukta davranış değişiklikleri gözlendikten sınra pekiştireçler mutlaka geri çekilmelidir.

Pekiştireçi kullanma tarifeleri ise şunlardır:

- Sürekli pekiştirme; Her doğru tepkiden sonra pekiştireç verilmesidir.

- Aralıklı pekiştirme; Belli sayıda doğru tepkinden sonra ve ya belli zaman aralığından sonra pekiştireç verilmesidir. 

- Sabit zamanlı pekiştirme; Belirlenen sabit zamanlarda yapılan pekiştirme. Her 40 saniyede bir gibi.

- Değişken zamanlı pekiştirme; Zamanın değişken olmasıyla yapılan pekiştirme. İlk başta 20 saniyede bir yapılan pekiştirme daha sonraki olumlu bir davranışta 50 saniyeye çıkarılır.

- Sabit oranlı pekiştirme;
 Pekiştirme oranının sabit kalmasıyla yapılan pekiştirme. Her 3 doğru tepkiden sonra pekiştirme yapılması.

- Değişken oranlı pekiştirme; Her 3 davranıştan sonra pekiştirme yapılır sonrasında ilk doğru tepkiden sonra pekiştirme yapılır. Pekiştirme oranı değişkenlik gösterir.


b. Yardım ve ipuçlarının kullanılması: Yardım, hedef davranışın ortaya çıkmasına neden olan davranıştan hemen önce sunulan ekstra fiziksel uyaranlardır. Genellikle yeni bir davranış kazandırılacağı zaman kullanılır. İpucu ise sözel olarak yapılan ayrdımdır.



Yardım türleri şunlardır:

- Doğal yardım; çocuğa doğal ortamda zamanında verilen yardımdır. Doğal yardımda zamanlama çok önemlidir. Örneğin çocuk o gün dışarı çıkmayacaksa çocuğa ayakkabı boyamayı öğretmek kalıcı olmayabilir. Yatak toplama becerisinin çocuk sabah yataktan kalkar kalmaz çalışılması doğal yardıma örnektir.

- Sözel yardım; sözel olarak çocuğa verilen, uyaran ipucudur. 

- Model olma; istenilen davranışın hepsinin ya da bir kısmının model olunarak taklit edilmesinin sağlanması.

- İşaret yardımı; öğrencinin dikkatini çekmek için sergilenen gösterme davranışıdır.

- Fiziksel yardım; öğrencinin doğru tepkiyi vermesi için fiziksel olarak yapılan yönlendirmedir. 

Yardımın zamanla geri çekilmesi, öğrencinin hedef davranışı bağımsız olarak yerine getirmesi için olmazsa olmazdır.

Eğitimci, mevcut problem davranışları azaltacak ise kullanacağı yöntemler şunlardır:

- Alternatif/uyuşmayan davranışın ödüllendirilmesi; problem davranışın zıttı olan alternatif bir davranışın pekiştirilmesi yöntemidir. Örneğin sürekli ayağa kalkma davranışı olan bir çocuğun oturma davranışının pekiştirilmesidir. Uzun zaman alan bir yöntemdir.

- Görmezden gelme/söndürme; öğrenci problem davranışı ilgi ve dikkat çekmek amacıyla gösterdiği zamanlarda kullanılabilir bir yöntemdir. Öğrencinin problem davranışı görmezden gelinir. Görmezden gelinerek söndürme tekniği kullanılmış olur. 

- Ceza; öğrenciye hoşlanmayacağı bir uyaran sunmaktır. Ceza öğrencinin sevdiği bir nesneyi ya da etkinliği elinde almak (mola / bedel ödeme) ya da ona hoşlanmayacağı bir şey sunmak olarak iki şekilde yapılır. Öğrenciyi sınıftan dışarı çıkartmak ikinci tür ceza, öğrenciyi arkasını döndürerek tek ayak üstünde bekletmek ise birinci tür cezadır. 



- Biçimlendirme; çocuğun bildiği davranışlar içerisinde var olan hedef davranışa en yakın davranışın ödüllendirilmesidir. Örneğin eğitmenin gözünüzün içine bakmayan bir öğrenciyi eğitmen karşısına oturtur. Gözünün Öğrenci eğitmenin gözünün içine bakmayacağı için pekiştireç kazanamaz fakat eğitmen çocuk vücudunu kendisine döndürdüğü zaman onu pekiştirirse, hedef davranışa yani gözünün içine bakma davranışına en yakın davranışı pekiştirmiş olur. Biçimlendirme için öğretilecek becerinin beceri analizi yapıldıktan sonra birinci basamaktan pekiştirme işlemine başlamak yöntemin doğru uygulanabilmesi için ilk adımdır. 

Davranış değiştirme programı hazırlanırken pekiştireç kullanılacaksa uygun pekiştirecin ve tarifenin belirlenmesi, diğer yöntemler kullanılacaksa hangi yöntemlerin kullanılacağının belirlenmesi ve ne zaman ne şekilde çocuk üzerinde uygulanacağı belirlenmelidir. Sınıf ortamı ve araç gereçler, dersin planlanması davranış değiştirme-davranış sağaltımı programına göre planlanmalıdır. Planlanan çerçevede de eğitimci tarafından uygulanmalıdır.




. Uygulama Sürecinde Veri Toplanması: Planlanan davranış değiştirme programı uygulanırken, eğitimcinin kayıt yaparak uyguladığı yöntemin sonuçlarını görmesi açısında kayıt tutması gereklidir. Tuttuğu kayıtları inceleyen eğitimci uyguladığı programın işe yararlığını görmesi açısından önemlidir. Programında başarısız olan eğitimci problem yaşanılan uygulamanın belirlenmesinin ardından yöntemini, materyallerini ya da ortam düzenlemelerini değiştirerek başarıya ulaşma yolunda adım atar.

. Uygulamayı Bitirme: Bu basamakta uygulanan davranış değiştirme programının sonlandırılmasına ya da devam edilmesine karar verilir. Öğrencide gözlenen davranış değişiklikleri kayıt edilerek hazırlanan planın değerlendirme bölümüne gerekli notlar alınır. 

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder