Uygulamalı Davranış Analizi
Tanım: Sosyal önemi olan davranışları değiştirmeyi
amaçlayan,davranışçı psikolojinin öne sürdüğü,davranış temel prensiplerine
dayalı süreçleri kullanan bilim dalıdır.
Uygulamalı davranış analizinin ilkeleri:
n Uygulamalı
olması: Hedef davranışın kuramsal açıdan değil, toplumsal açıdan önemli bir
davranış olmasını ifade eder.
n Arttırılmak
yada azaltılmak istenen
davranış toplumsal açıdan önemli olmalı ve acil önem taşımalı.
davranış toplumsal açıdan önemli olmalı ve acil önem taşımalı.
n Davranışsal
olmalı: bireyin değişen ya da değiştirilmesi planlanan davranışının tam
olarak gözlenebilir ve ölçülebilir olmalıdır.
n Analitik
olmalı: eğer işlevsel bir ilişkinin varlığından söz ediliyorsa, davranışın
oluşması veya oluşmaması deneysel koşullar altında gösterilmelidir.
n Teknolojik
olmalı: sürecin yazılı olarak tanımlanmasını ve yeterince detayı içermesini
ve bir başka uygulamacı tarafından tekrarlanabilir olmasını gerektirir.
n Kavramsal
sistematiğinin olması: uygulamacının izlediği süreçler davranışın temel
prensiplerinden kaynaklanıyorsa kavramsal sistematikten söz edilebilir.
n Etkili
olmalı: Çalışma birey için pratik sonuçlar üretmek için davranışı yeterli
şekilde gerçekleştiriyorsa etkilidir.
n Genellenebilir
olmalı: davranış değişikliğinin başka durumlar ve ve başka davranışlar
içinde sürdürülebilir olmasıdır.
Uygulamalı davranış analizinde;
1.Hedef davranış mutlaka güvenilir bir biçimde
tanımlanmalıdır.
2.Kullanılacak sürece( uygulamaya)karar
verilmelidir.Uygulama ile hedef davranış arasında var olan işlevsel ilişki
ortaya konmalıdır.
Uygulamalı davranış analizinde basamaklar
•
Hedef davranış belirleme ve tanımlama
•
Hedef davranışı ölçme ve kaydetme
•
Hedef davranışı değiştirmek için uygulama
yöntemini seçme
Hedef davranış belirlemenin öğeleri
•
Birey ve/veya çevresi açısından işlevsel olmalıdır.
•
Bireye doğal ortamlarda pekiştireç sağlamalıdır.
•
Daha karmaşık beceriler için ön koşul niteliği
taşımalıdır.
•
Toplumsal yaşama girmeyi kolaylaştırmalıdır.
•
Bireyin neyi yapamayacağını değil,neyi
yapacağını belirtmelidir.
Uygun davranışların arttırılması ya da uygun olmayan
davranışların azaltılması için bir davranış değiştirme planı hazırlamanın
birinci basamağı hedef davranışları belirlemektir.Hedef davranışları
belirlemede farklı teknikler kullanılabilmektedir.
Bu teknikler arasında en sık kullanılanlar
- Hedef davranışı yerine getiren ya da getirmesi beklenen
kişi ile görüşmek
-
Kişinin yaşamındaki önemli kişilerle görüşmek
-
Gözlem yapmak
-
Testler uygulamaktır.
-
Kişilerin kendileriyle ya da onların yaşamındaki
önemli kişilerle görüşürken önceden hazırlanmış formlar
kullanılabilir.Örneğin,öğrencinin ailesi ile görüşmeler yapılırken,aileye
arttırılmak istenen ya da azaltılmak istenen davranışlardan oluşan listeler
verilebilir ve bu listelerden davranış seçilebilir.Ya da liste hazırlamadan
açık uçlu sorularla da bilgi alınabilir.
-
Kendisi ile ilgili hedef davranış belirlenecek
kişiyi gözlemek ,olası hedef davranışı belirlemede en çok bilgi sağlayan
tekniktir.Öğrenciyi doğal ortamlarda gözlerken sıklıkla anektod kaydı( ABC
kaydı) kullanılmaktadır.ABC kaydında
,Öğrencinin belli bir ortamda gerçekleştirdiği davranışları ve bu davranışların
öncesi ve sonrasında yer alan olaylar kayıt edilmektedir.
-
ABC kaydı kullanılırken,hedef öğrencinin
davranışları ile ,ortamda meydana gelen herşey ( öğrenciye
söylenenler,yapılanlar ya da öğrencinin yaptıkları) yazılmaktadır.Ayrıca
ortamda bulunan kişilerin ortamda gerçekleştirdikleri etkinliklerde
yazılmalıdır.Gözlemci hiçbir zaman olaylara ilişkin yorumlarını
katmamalıdır.Gözlenen davranışın sıklık ve sürelerine ilişkin yaklaşık süre ve
sayıları kaydedilir.Gözlemler en az üç oturum sürmelidir.
Doğrudan gözleyerek anektod kaydı yapılırken oluşan tüm
davranışlar listelenir.Anektod kaydı ile gözlemci,belli bir zaman aralığında
kişinin davranışlarını ve davranışın oluştuğu çevresel koşulları betimleyen
yazılı metin oluşturur ve bu kayıtlarda hedef davranış belirlenir.
•
Yorum yerine eylemler yazılmalıdır.
•
Gözlene kişinin tepkisinden hemen önce ve sonra
neler olduğu yazılmalıdır.
•
Her davranış olayının ortalama ne kadar sürdüğü
ve davranışın başlama ve bitiş tarihi yazılmalıdır.
•
Standart kayıt formu kullanılmalıdır.
ABC kayıt formu
•
Tarih:
•
Gözlenen öğrencinin adı soyadı:
•
Gözlemcinin adı soyadı:
•
Gözlemin başlama saati:
•
Gözlemin bitiş saati:
Hedef davranışları belirlemenin bir diğer tekniği de testler
( formal ve informal değerlendirme araçları) uygulamaktır.Böylece öğrencinin
repertuarında bulunan davranışlar belirlenebilir.Örneğin, gerçekleştirilen
informal değerlendirmelerde öğrencinin tanıdığı kişileri gördüğünde selam
vermediği ya da ödevini yapamadığında öğretmeninden veya arkadaşlarından nasıl
yardım isteyeceğini bilmediği belirlendiğinde ,davranış değiştirme planında
arttırılmak üzere bu davranışlara yer verilebilir.
Hedef davranış belirlemek için görüşmeler ,gözlemler ve
testler uygulandıktan sonra ,elde edilen bilgiler ışığında ,hangi davranışların
hedef davranış olarak seçileceğine karar vermek gerekir.Bu kararı verebilmek
için bazı sorulara cevap aranmalıdır. Bu sorular;
•
Arttırılmak ya da azaltılmak istenen davranış
,öğrenci ve çevresindeki bireyler için işlevsel midir?Örneğin, öğrencinin
ödevini tamamlaması için gereğinden fazla yardım istemesi ,öğretmenin öğretim
zamanını verimli kullanamamasına neden olacaktır.Dolayısıyla öğrencinin yardım
isteme davranışı hedef davranış olarak seçildiğinde ,hem öğrenci hem de
öğretmen için işlevsel olacaktır.
•
Arttırılacak ya da azaltılacak davranış ,planı
uygulayan kişiler ve planın uygulandığı ortam dışında yapıldığında bireye
pekiştireç sağlayacak mıdır? Örneğin,matematik dersinde parmak kaldırarak söz
alma davranışının arttırıldığı durumda Türkçe dersine giren öğretmen ,öğrenci
parmak kaldırdığında öğrenciye söz hakkı vermiyorsa , bu davranışın matematik
dersi dışında yapılma olasılığı düşük olacaktır.
•
Arttırılmak ya da azaltılmak istenen davranış
,daha karmaşık ancak işlevsel başka bir davranış için önkoşul niteliği
taşımakta mıdır?Örneğin göz kontağı kurma ve sıra alma davranışları,iletişim
kurma davranışı için önkoşul olma özelliği göstermektedir.
•
Hedeflenen davranış değişikliği ,öğrencinin
çevresindeki bireylerle daha olumlu etkileşime girmesine yardımcı olacak
mıdır?Örneğin,kendisine sırtı dönük olarak oturan bir kişiye bir şey sormak
için omzuna hızlıca vurma davranışı gösteren bir öğrencinin bu davranışı hedef
davranış olarak seçilip azaltıldığında,öğrencinin çevresindekilerle olumlu
etkileşimi sağlanabilir.
•
Hedeflene davranış değişikliği ,öğrencinin
pekiştireç açısından zengin ya da önemli başka ortamlara gitmesine yardımcı
olacak mıdır?Örneğin,istediği oyuncağı almak için izin isteme davranışı
,öğrencini sınıf arkadaşlarıyla birlikte oyun oynamasını kolaylaştırabilir.
•
Arttırılmak ya da azaltılmak istenen davranış
öğrencini yaşına uygun mudur?
•
Arttırılmak ya da azaltılmak istene davranış
öğrencinin bağımsız olarak yaşamasına katkıda bulunacak mıdır? Öğrencinin öfke
nöbetleri gibi bazı davranışları sürdürdüğü sürece ,toplumda bağımsız olarak
yaşamını sürdürmek için gerekli olan becerileri öğrenmesi zorlaşabilir.
Bunların dışında davranışın sıklığı ve
sürekliliği,davranışın şiddeti,türü( bazı davranışlar yetişkin için rahatsız
edici olabilirken ,çocuk gelişimi açısından normal olabilir.),davranış
değiştirme yönüne (Davranışın arttırılacağı,azaltılacağı ya da sürdürüleceğine
karar vermek) de dikkat edilmesi gerekir.
Arttırılmak ve azaltılmak istenen hedef davranışlar
tanımlandıktan sonra ,tanımlanan bu davranışlar için davranış değiştirme
planına amaçlar yazılmalıdır.Amaçlarda ; Birey,davranış,koşullar ve ölçüt olmak
üzere dört öğe bulunmaktadır.
Amaçlar hangi öğrenci için yazılmış ve belirlenmiş ve
yazılmışsa , o öğrencini ismi amaç ifadesinde yer almalıdır.
Amaç ifadesinde arttırılmak ya da azaltılmak istenen
davranış,gözlenebilir ve ölçülebilir ifadeler kullanılarak açık ve net olarak
yazılmalıdır.
Hedef davranış: söz almadan konuşma
Tanım: Elif derste öğretmen soru sorduğunda öğretmen sözünü
bitirir bitirmez hemen sorulan sorunun cevabını verir.
Amaç ifadesinde;hedef davranışın gerçekleşme koşulları
yazılırken,hedef davranışın meydana geleceği ortam,zaman ve nasıl
gerçekleşeceği açıkça belirtilmelidir.
Amaçlarda olması gereken son öğe ölçüttür.Ölçüt yazarken üç
etmeni göz önünde bulundurmak gerekir;
Ölçüt hedef
davranışın özelliğine göre farklı şekillerde ifade edilebilir.Ölçütler zaman
sınırını,davranış sıklığını/süresini,yeterli sayılacak doğru cevap
yüzdesini,kabul edilebilecek en az doğru cevap sayısını,yada hedef davranışın
basamaklarını belirleyerek yazabilir.
Seçilen ölçüt,hedef davranışın önemini yansıtmalıdır ve
üçüncüsü de öğrencinin yaşı göz önünde bulundurulmalıdır.
Saldırgan davranışların sınıfta meydana gelmesi hiç istendik
bir durum olmadığı için ,bu davranış için amaç yazarken ölçüt,Bir ders saati
süresince bu davranışların hiç meydana gelmemesi olabilir.Ancak sınıfta söz
almadan konuşma davranışı için ,her konuşmada parmak kaldırmanın beklenmesi çok
gerçekçi olmayabilir.Dersin özelliğine göre ölçüt farklılaşabilir.
Okul öncesi düzeyde bir öğrencinin hikaye kitabını
yırttığında özür dilemesi beklenirken,yaşı daha büyük bir öğrencinin
arkadaşının kitabına zarar vermesi durumunda hem özür dilemesi hem de zarar
verdiği kitabın yenisini alması beklenebilir.
Gözlem ve Kayıt Yapma
Hedef davranışlar tanımlanıp amaçlar yazıldıktan sonra
,davranış değiştirme planını uygulamaya başlamadan önceki,uygulama sırasındaki
ve sonundaki davranış değişikliğini belirleyebilmek için ,hedef davranışın
gözlenmesi ve kayıt edilmesi gerekir.Öğretmenler tarafından sınıfta en sık
kullanılan ve kullanımı kolay olan davranış kayıt teknikleri; olay kaydı,kontrollü
olay kaydı,süre kaydı ve zaman aralığı kaydıdır.
Olay Kaydı
Olay kaydı kullanılırken öğretmen gözlem süresince hedef
davranışın kaç kez meydana geldiğini kayıt eder.Etkinlik bölünmeksizin kayıt
yapılabilmesi öğretmen için bir avantaj olarak düşünülebilir.
Kayıt edilecek davranış,el kaldırma,vurma gibi başlangıcı ve
bitişi belirgin olan davranışlar olmalıdır.
Sallanma gibi çok sık meydana gelen davranışlar olmamalıdır.
Sınıfta gezinme gibi çok uzun sürede ya da farklılaşan
sürelerde gerçekleşiyor olmamalıdır.
Eğer davranışların hangi sıklıkla oluştuğunu belirlemek
istiyorsanız,her gün aynı zaman diliminde gözlem yapmanın önemini
unutmamalısınız.
Olay Kaydı Formu
Gözlenen öğrencinin adı soyadı:
Gözleyenin adı soyadı:
Hedef Davranış:Parmak kaldırarak söz alma
Tarih: 1.Ders 2.Ders
…/…/2013
…/…/2013
Öğrencinin yapmış olduğu sayılabilir davranış sayısını
arttırma ya da azaltma amaçlandığında olay kaydı çoğunlukla
kullanılır.Konuşmadan önce parmak kaldırma gibi sosyal davranışları ya da
çocukların diğer çocuklara vurması,tükürmesi,küfür etmesi gibi uygun olmayan
davranışları azaltmak için kullanılabilir.
Kontrollü Olay Kaydı;
Bu teknikte,veri toplayan kişi hedef davranışın ortaya
çıkması için ön uyaran vermektedir.Olay kaydında olduğu gibi belirlenen gözlem
süresince hedef davranışın kaç kez meydana geldiği kayıt edilir.Ancak kontrollü
olay kaydında ,daha önceden belirlenen sayıdaki ön uyaranların hangilerine
öğrencinin hedef davranışla karşılık verdiği ilgili ön uyaran numarası daire içine
alınarak belirtilir.
Gözlenen öğrencinin adı soyadı:
Gözleyenin adı soyadı:
Hedef davranış:
Ön uyaran:
Gözleyenin adı soyadı:
Hedef davranış:
Ön uyaran:
Gözlem
Oturumu
Tarihleri …… …….
……. ……. ……
…….
10 10 10
10 10 10
9 9 9 9
9 9
8 8 8 8
8 8
7 7 7 7
7 7
6 6 6 6
6 6
5
5 5 5
5 5
4 4 4 4
4 4
3 3 3 3
3 3
2 2 2 2
2 2
1 1 1 1
1 1
0 0 0 0
0 0
Hedef davranışımızın parmak kaldırarak söz istemek olduğunu
varsayalım.Öğretmen bir ders boyunca hedef öğrenciye 10 soru soracağını ( ön
uyaran vereceğini) planlayarak kontrollü olay kaydı formunu oluştursun.Daha
sonra bir gözlem oturumu süresince ,öğretmen öğrencinin sorulan soruların
hangilerine parmak kaldırarak cevap verdiğini kontrollü olay kaydına o sorulara
karşılık gelen sayıları daire içine alarak işaretler.( örneğin 2.3.6. ve7.
sorular)Gözlem süresi sonunda ise o gözlem oturumunda hedef davranışın kaç kez
meydana geldiği ( örneğimizde 4) bu toplama karşılık gelen sayı listede kare
içine alınarak işaretlenir.Eğer ,o gözlem oturumunda hedef davranış hiç
yapılmazsa 0 kare içine alınır.
Süre Kaydı
Bazı durumlarda hedef davranışın ne kadar süre ile
oluştuğunu bilmek ,ne kadar sıklıkla oluştuğunu bilmekten daha
önemlidir.Örneğin,bir öğrencinin parmak emme davranışı gün boyunca sadece bir
kez meydana gelebilir ;ancak bu davranış saatler boyu sürebilir.Süre kaydı
genellikle hedef davranışın oluşum süresinin azaltılmasının ya da
arttırılmasının istendiği durumlarda tercih edilir.
Öğrencinin matematik problemlerini çözmesi için daha fazla
zaman harcaması istenilen durumlarda ya da öğrencinin bir dersten diğer derse
geçişte araç-gerecini çıkarmak için daha az zaman harcaması istenen durumlarda
,kayıt tekniği olarak süre kaydı kullanılabilir.
Süre kaydı yapmak için kronometre kullanılabilir.Ya da hedef
davranışın başlangıç zamanı ile bitiş zamanı kaydedilir ve aradaki fark süreyi
gösterir.
Süre kaydı yapmak için hedef davranışı dikkatlice gözlemek
ve süreyi belirleyebilmek için sürekli saat ya da kronometreyi kontrol etmek
gerekir.Öğretmenlerin sınıfta öğretim etkinliklerini sürdürürken bu kayıt
tekniğini kullanmaları zor olabilir.Bu nedenle öğretmenler,süre kaydı yerine
zaman aralığı kaydı tekniğini sıkça tercih etmektedirler.
Zaman aralığı kaydı;Gözlem süresi eşit zaman aralıklarına
bölünerek bu aralık içinde davranışın oluşup oluşmamasının kaydıdır.Örneğin iki
dakikalık bir gözlemde öğrencinin önündeki işe dikkat etmesi kayıt ediliyor
olsun .Öğrenci gözlem süresinin %50 sinde işe dikkat etmiştir.
d
|
d
|
-
|
-
|
-
|
d
|
d
|
d
|
-
|
-
|
-
|
d
|
Herhangi bir davranış değiştirme tekniğini kullanmadan önce
,öğrencinin hedef davranışı gerçekleştirme düzeyi ,kayıt teknikleri kullanarak
belirlenir.Yani,öğrencinin hedeflenen amaca ilişkin performans düzeyi
belirlenir.Daha sonra davranış değiştirme tekniği belirlenip,hedeflenen amaca
ulaşmak için bu teknik uygulamaya konur.Amaca ulaşmak için uygulanan davranış
değiştirme tekniğinin etkileri ,uygulamadan önceki ve uygulama sırasındaki
hedef davranışın gerçekleşme düzeyine bakılarak belirlenebilir.
Uygun Davranışların Arttırılması
Pekiştirme: İzlediği davranışın gerçekleşme olasılığını
arttıracak veya davranışın sürmesine yol açacak şekilde ortama uyaranların
eklenme sürecidir.
Yeni davranışlar kazandırmada,var olan davranışları istendik
yönde değiştirmede ,kazandırılan yada değiştirilen davranışları sürdürmede ve
bireyi kendi davranışlarını kontrol eder duruma getirmede pekiştirmenin
kullanılmasının en etkin ve uygun yol olduğu kabul edilmektedir.Eğitimciler
normal ve engelli çocukların eğitiminde pekiştireçleri etkin bir şekilde
kullanmalıdırlar.
Annesi Damla ‘ya tuvalet eğitimi vermeye çalışmaktadır.Anne
damla tuvalete gittiğinde bu davranışını ona şeker vererek pekiştirdiğini
;fakat Damla’nın tuvalete gitme davranışının artmadığını ,yani pekiştirmenin
işe yaramadığını söylemektedir.Böyle bir olayda işe yaramayan pekiştirme değildir.Pekiştirme
için kullanılan şeker Damla için pekiştireç özelliği taşımamaktadır.
Olumlu davranışları arttırabilmek için önce pekiştirme
çeşitleri konusunda bilgimizi zenginleştirmek yararlı olacaktır.
Pekiştirme Çeşitleri
•
Olumlu Pekiştirme
•
Olumsuz pekiştirme
Olumlu ve olumsuz pekiştirmenin davranış üzerindeki etkisi
aynıdır.Her ikisi de izlediği davranışı arttırmaktadır.
Olumlu Pekiştirme
Bir davranışın yapılma olasılığını arttırmak veya sürdürmek
amacıyla ,o davranışı izleyen şekilde ortama bir uyaranın eklenmesidir.Ortama
eklenen uyarana pekiştireç denir.Pekiştireçler iki başlık altında incelenir;
1.Öğrenilmemiş pekiştireçler ( Birincil Pekiştireçler)
2.Öğrenilmiş Pekiştireçler ( İkincil Pekiştireçler)
- Öğrenilmemiş pekiştireçler(Birincil Pekiştireçler);
Doğal yaşamın sürdürülmesi için gerekli olan ve birey için
biyolojik önem taşıyan uyaranlardır.En önemli tipleri
hava,su,yiyecek,içecek,sıcaklık,uyku,hareket tir.
Yiyecek içecek türü pekiştireçler özellikle küçük çocuklarda
ve işlevde bulunma düzeyi düşük olan bireylerde yeni davranışların
kazandırılmasında etkili şekilde kullanılabilirler.Birincil pekiştireçlerin
ikincil pekiştireçlerle birlikte kullanılıp daha sonra sadece ikincil
pekiştireçlerin kullanılması en yararlı olanıdır.Birincil pekiştireçlerin
etkililiği bireyin yoksunluk ve doyum durumuna bağlıdır.
Öğrenci sabah kahvaltısını 8’de yapmış ise öğle üzeri saat
11’de yapılacak eğitsel etkinlikte yiyecek pekiştireci kullanılabilir.Ancak
öğle yemeğinden sonra sunulacak yiyecek bireyin tok olması nedeniyle
,pekiştirici etki göstermeyecektir.
Birincil pekiştireçlerin etkisi yoksunlukla
sağlanabileceğinden ,bireyin hedef davranışı gerçekleştirmeden pekiştireç
özelliği taşıyan yiyeceğe ulaşmasının engellenmesi gerekir.
Öğretmen sınıf içinde oturma süresini arttırmak için her beş
dakikada bir bir adet çikolata parçası verirken,çocuk okul dışında çikolata
istediğinde annesi alıyorsa bu çocuğun sınıfta oturmasını çikolata ile sağlamak
mümkün değildir.
Aile ile iletişim kurularak bu konuda bilgilendirmelidir.İşbirliği
sağlayabilir.Evde de aynı uygulamalar devam edebilir.
Birincil pekiştireçlerin doyum nedeni ile etkisi
azalabilir.Bunun için doyumu önleyici planlamalar yapılabilir;
•
Öğretilen her bir beceri ya da davranış için
etkililiği bilinen farklı birincil pekiştireçler kullanılabilir.Örneğin bir
davranış için kraker,diğeri için minik şeker gibi…
•
Doyum oluştuğunda bunu ortadan kaldırmanın en
uygun yolu kullanılan pekiştirecin alternatifini bularak onunla değiştirmektir.
•
Doğru tepkiler için verilen birincil pekiştireç
miktarı olabildiğince düşük tutulabilir.Örneğin bir elma küçük parçalara
bölünerek sunulabilir.
•
Doğru tepkiler için verilecek birincil
pekiştireçler için öğrenciye seçenek sunulabilir.
•
Öğrenci beceri ya da davranışta ustalaştıkça her
bir doğru tepki yerine birkaç doğru tepkide bir pekiştireç verilmeye
başlanabilir.giderek pekiştirme seyrekleştirilebilir.
•
Pekiştirme seçimi yapılırken öğrencinin
özellikleri ve özel durumu göz önünde tutulur.Alerjisi var mı? Özel bir diyeti
var mı?
•
Seçilen pekiştirecin öğrenci için belirlenen
hedef davranışın öğretimine engel oluşturmaması yada kesintiye uğratmaması
gerekir.Yerinde oturma süresi arttırılmaya çalışılan bir çocuğa içecek
pekiştireci verilmemelidir.
Davranış problemi olan çocuklarda da kullanılmasının yararlı
olduğu saptanmıştır.
Öğrenilmiş Pekiştireçler( İkincil Pekiştireçler)
Öğrenilmiş pekiştireçler birincil pekiştireçler ile
kullanıldıklarında bir süre sonra tek başlarına pekiştireç olma özelliği
kazanırlar.Örneğin,’çok iyi yaptın’ ‘aferin’ gibi sözcükler başlangıçta çocuk
için bir şey ifade etmeyebilir.Fakat bunlar çikolata,bisküvi gibi öğrenilmemiş
pekiştireçlerle birlikte sunulduklarında bir süre sonra yiyecek pekiştireçleri
olmaksızında davranışı pekiştirirler.( Klasik Koşullanma)
Eğitim ortamlarındaki Yararları;
•
Doyuma ulaşmadan dolayı etki azalması
olasılığının düşük olması
•
Kolay kontrol edilebilmesi
•
Değişik yaş gruplarına göre kolayca
uygulanabilmesi
•
Günlük etkinlikler içinde rahatlıkla yer
verilebilmesi
Dört çeşidi var; Sosyal pekiştireçler,Etkinlik
pekiştireçleri,Nesnel Pekiştireçler,Sembol pekiştireçler
•
Sosyal pekiştireçler;
-Sözsüz ifadeler: Gülümseme,alkışlama,baş ile oynama,göz
kırpma
-Bedensel iletişim:Kucaklama,başını okşama,öpme,sırtını
sıvazlama,yüzüne dokunma,makas alma.
-Sosyal ortamlarda yakınlık:Öğretmen masasının yakınına
oturma,yemek saatinde yan yana oturma,birlikte sınıf panosunu yerleştirme
-Ayrıcalık tanıma :bahçede oynamasına izin verme,sınıf
defterini okul müdürüne götürme.
-Övgü sözcükleri ya da sözcük grupları: aferin ,ne kadar
güzel,bunu sen mi yaptın,Çok iyi bir iş v.b…
•
Etkinlik Pekiştireçleri:
Uygun bir davranış sonrasında bireyin yapmaktan hoşlandığı
sözel ya da bedensel etkinlikleri yapmasına veya yapılan etkinliğe katılmasına
izin verme.Şarkı söylemek,yap bozla oynamak,şiir okumak gibi sözel ya da
bedensel bir uğraşı gerektirirler.( Az yeğlenen bir etkinliğin ardından,çok
yeğlenen bir etkinliğin yapılmasına izin vermek,az yeğlenen etkinliğin
yapılmasını arttırır.)(Premack ilkesi)40
Ebru grup içinde şarkı söylemekten çok
hoşlanmaktadır.öğretmen etkinlikler süresince yerinde oturması durumunda
Ebru’nun arkadaşlarına bir şarkı söylemesine izin vereceğini söyler.Ebru
yerinden kalkmadan etkinliklere katıldığında ,tek başına şarkı söylemesine izin
verilir.
Öğretmeni ali’nin etkinlik sonrasında masasını temizlemekten
hoşlanmadığını fakat araçları dolaplara kaldırmayı sevdiğini bildiği için ali’ye ‘Eğer masanı temizlersen
arkadaşlarınla birlikte oyuncakları dolaba yerleştirebilirsin diyerek premack
ilkesini uygulamış olur.
•
Nesnel Pekiştireçler
Uyugn bir davranış sonrasında bireye verilen bireyin
hoşlandığı somut nesnelerdir.Renkli kalemle,minik oyuncaklar,resimli kitaplar
vs…
Nesnel pekiştireçler farklı yaş ve beceri düzeyindeki
çocuklar için rahatlıkla uygulanabilir.En önemli sınırlılığı Öğrencinin bu
nesneleri uygun davranış göstermeden elde edebilmesidir.Çocuk uygun davranış
göstermediği için elde edemediği kalemi gidip kendi satın alabilir.
•
Sembol Pekiştireçler
Uygun bir davranış sonrasında bireye bir başka pekiştireçle
değiştirilmek üzere verilen yıldız,kupon,marka,jeton para gibi araçlardır.Kendi
başlarına bir önemi yoktur,ancak bireyin hoşlandığı nesnel ya da etkinlik
pekiştireçleriyle değiş-tokuş yapabilmesine olanak vermektedir.
Sembol pekiştireçlerin diğer pekiştireçlerden en önemli
farkı,tersine dönüşümünde olmasıdır.Yani ,uygun davranış sonrasında kazanıldığı
gibi,uygun olmayan davranış ile de kaybedilebilir.Bu nedenle etkili davranış yönetimi
sağlar.
Öğrenciler ,hangi davranışta kaç sembol kazanacaklarını,ne
kadar sembolle hangi pekiştireçleri elde edebileceklerini ve sembolleri
pekiştireçlerle ne zaman değiş-tokuş yapacaklarını bilmelidirler.Öğrenci için
istediği nesneye ulaşmak ne çok zor ne de çok kolay olmalıdır.Bir adet şeker
için 1,bir paket kraker için 5,bir plastik oyuncak için 10 sembol gibi..
Sembolü pekiştirece dönüştürmek için genelde günün sonu
uygun görülür.
Olumsuz Pekiştirme
Davranış sonrasında bireyi rahatsız eden bir durumun ortadan
kalkmasının veya ortaya çıkmasının engellenmesinin ,o davranışın ilerde yapılma
olasılığını arttırır.
Sınıfta çok konuşarak huzuru bozan öğrenci öğretmen
tarafından dışarı çıkarılmaktadır.Öğrenci huzur bozan davranışları daha sık
yapmaya başlar.Öğrencinin huzuru bozan davranışları onu hoş olmayan sınıf
ortamından kurtarmaktadır.O halde ,huzuru bozan davranışlar olumsuz
pekiştirmeden dolayı artmaktadır.(s.11)
Önceki deneyimleri çocuğu her zaman olumlu davranış
denemelerinde bulunmaya yöneltmeyebilir.Önceki yaşantılarında rahatsız edici
durumların üstesinden gelmesini sağlayacak olumlu davranış dağarcığı eksik
bireylerde ,istenmeyen durumlar uygun davranışa yönelme yerine saldırganca
davranışların ortaya çıkmasına neden olabilir. Olumsuz pekiştirme kullanımına
eğitim ortamlarında pek sık yer verilmemektedir.Olumsuz pekiştirme girişimleri
öğretmene karşı olumsuz tutum takınmaya ,okula gitmekte isteksizliğe ve çocuğun
kendisine ilişkin olumsuz duygu ve düşünceler geliştirmesine sebep olabilir.
Etkili pekiştireç belirleme
•
Öğrencilerinizin yemekten,oynamaktan,yapmaktan
hoşlandıkları şeylerin bir listesini yapın.
•
Öğrencinizle sözel iletişim kurabiliyorsanız,bu
listeyi onlara sunun ve neler sevdiğini,neleri sevmediğini,neleri daha çok
sevdiğini sorun ve yanıtları listenize işaretleyin.
•
Öğrencinizle ilgili diğer kişilerle görüşün.
•
Öğrencilerinizi gözleyin ve deneyin.değişik
ortamlarda pekiştireç olabileceğini tahmin ettiğiniz uyaranları onlara sunun ve
hangilerinin etkili olduğunu kayıt edin.
Pekiştirme kuralları
•
Pekiştirme uygun davranışa bağımlı olmalıdır.
•
Pekiştirme uygun davranışın hemen ardından
verilmelidir.
•
Pekiştirme programının başlangıcında ve edinim
aşamasında davranış her oluştuğunda pekiştirilmelidir.
•
Etkili pekiştireçler kullanılmalı ve pekiştireçler
çeşitlendirilmelidir.
•
Pekiştireçler etkili bir pekiştirme tarifesi ile
sunulmalıdır.
•
Pekiştireç uygulayıcı için kolay ulaşılabilir ve
kolay kullanılabilir olmalıdır.
•
Pekiştireç öğrencinin özelliklerine uygun
olmalıdır.
•
Pekiştireç doygunluk sağlamamalıdır.
•
‘Böyle Davrandığın için seni seviyorum’ gibi
sevgi ifadeleri pekiştireç olarak kullanılmamalıdır.
Pekiştirme Tarifeleri
Pekiştirme tarifesi uygun davranışı izlemesi gereken
pekiştirmenin zamanına ,sıklığına ve miktarına ilişkin planlamanın önceden
yapılmasıdır.
1.Sürekli Pekiştirme: Davranışın her oluşmasının
pekiştirilmesidir.Öğrenmenin edinim aşamasında yani başlangıcında
kullanılır.Örneğin öğretmen sınıf kurallarına tam olarak uyulmasını
sağlayıncaya kadar ‘ şimdi kollarımızı bağlayıp arkamız yaslanıyoruz’ dediğinde
bunu uygulayan her çocuğa belirlediği sosyal pekiştireçleri her seferinde verebilir.
Sürekli pekiştirme yeni bir davranış ya da beceri
kazandırırken kullanılması önerilen ancak davranış ya da beceri belli bir
düzeyde gözlenmeye başlayınca ,aralıklı pekiştirme tarifelerine yerini
bırakması gereken bir pekiştirme tarifesidir.
2-Aralıklı Pekiştirme
Uygun davranışın önceden belirlenen sayıda ve sürede
oluşumunun pekiştirilmesidir.
- Oranlı Pekiştirme: Hedef davranışın oluşum sıklığı(
süresi) göz önünde bulundurularak yapılır.Oranlı pekiştirme davranışın
sıklığını arttırmak için kullanılır.
•
Sabit oranlı pekiştirme:Uygun davranışın önceden
belirlenmiş olan sabit sayıda tekrarından sonra pekiştirilmesidir.
•
Örnek; Üçte bir oranlı sabit pekiştirmede
öğrenciye okunan öykü ile ilgili sorulan sorulardan üçüne doğru cevap
verdiğinde pekiştireç verilir.daha sonra üç doğru cevap daha verdiğinde çocuk
tekrar pekiştireç kazanır.Sabit oranlı pekiştirme tarifesinde pekiştireç
vermeden önce hep aynı sayıda hedef davranışın yapılması gerekir.
Öğretmen belirli bir ödev sayısını aşan ödevlere ya da doğru
yanıtlara ek puan verildiğinde SO tarifeyi uygulamış olur.
Değişken Oranlı pekiştirme:
Davranışı pekiştirmek üzere bir oran belirlenir ve bu oran
değişken olarak uygulanır.Örneğin lütfen deme davranışı DOP3 ile
pekiştiriliyorsa ,ilk üç davranıştan herhangi biri ,ikinci üç davranıştan
herhangi biri pekiştirilir.Uygulaması zordur ancak pekiştireci ne zaman
geleceği açıkça belli olmadığı için davranışın kalıcılığını sağlamada
etkilidir.Pekiştirece bağımlılık geliştirmemiş olur.
Süreli pekiştirme
Süreli davranışlarda ,davranışın süresi arttırılmak
istendiğinde belli bir zaman aralığı içinde davranışın gerçekleşmesi
pekiştirilir.
-Sabit süreli pekiştirme; Hedef davranışın belirlenen zaman
içinde oluşmasının pekiştirilmesidir.Öğrencinin yerinde oturması ,bir ders
saati süresince on dakikalık zaman dilimi sonlarında yani10.20.30.40.
dakikalarda gözlenir ve öğrenci gözlem sırasında yerinde oturuyorsa gözlemden
hemen sonra pekiştireç kazanır.
Pekiştirecin ne zaman
sunulacağının kestirilmesine yol açtığı için etkililiği düşük bir
pekiştireçtir.
Değişken süreli pekiştirme; hedef davranışın belirlenen
ortalama bir süre içinde oluşmasının pekiştirilmesidir.Örneğin, Yerinde oturma
davranışı dersin 20.27.ve 35. dakikalarda gözlenir ve gözlem anında öğrenci
yerinde oturuyorsa pekiştireç verilir.Bir sonraki derste farklı zamanlar
belirlenir.Pekiştirecin ne zaman sunulacağının kestirilmesini önlediği için
etkililiği yüksektir.
Değişken süreli tarife,sabit süreli tarifeye göre daha
yüksek tepki hızına ve daha uzun süreli davranışa yol açar.Bu fark
,pekiştirecin ne zaman geleceğinin kestirilememesinden kaynaklanır.Davranış
pekiştireç gelene kadar devam eder.
UYGUN OLMAYAN DAVRANIŞLARIN AZALTILMASI
Uygun olmayan davranış,bireyin hem kendisi hem de çevresine
zarar verdiği için ve bireyin sosyal yaşama uyumunu güçleştiren davranışlar
olarak tanımlanır.
Davranışları azaltma yöntemleri ,birey üzerindeki etki ya da
kontrol gücüne göre en ılımlıdan en az ılımlıya doğru sıralanabilmektedir.
Ilımlılık sıralaması davranış
azaltma
tekniği
En ılımlı 1) uygun
olmayan davranışın ortaya
çıkmasını önleme
2)Ayrımlı Pekiştirme
3)Sönme
4)Tepkinin bedeli
5)Mola
6)Aşırı Düzeltme
En az ılımlı
7)Bedensel Ceza
Uygun olmayan davranış,ılımlı bir yöntemle azaltılabilecekse
ya da ortadan kaldırılabilecekse ,azaltma için öncelikle o yöntem seçilmelidir.
Örneğin ,bir davranış ayrımlı pekiştirme ile
azaltılabiliyorsa,mola ya da aşırı düzeltmeye yer vermek doğru bir seçim
olmayacaktır.
Uygun Olmayan Davranışları Önleme
Ön uyaranları değiştirmek yoluyla uygun olmayan davranışın
oluşmasını önlemek ya da uygun davranışı ayrımlı pekiştirmek ,uygun olmayan
davranışı azaltmak için çabalamaktan çok daha etkilidir.
Uygun olmayan davranışla ilgili çevresel koşulları
belirlemek ve bu koşulları değiştirmek davranışları azaltır.Ön uyaranlar
,davranışın hemen öncesinde oluşan ve davranışın oluşmasına zemin hazırlayan
çevresel özelliklerdir.Örneğin çocuk saldırgan davranış gösteriyorsa
uygulayıcının bu davranış öncesinde oluşan olay ve ya da etkinlikleri
belirlemesi gerekir.Uygulayıcı bu uyaranları değiştirerek uygun olmayan
davranışın oluşumunu azaltabilir ya da önleyebilir.
1986 yılında Rosenberg tarafından yapılan bir araştırma da
öğretmen derse başlamadan önce sınıf kurallarını iki dakika gözden geçirmeye
ayırarak ,bu süre içinde öğrencilerden bireysel ya da birlikte sınıf
kurallarını tekrar etmeleri istenmiştir.Bu uygulamanın sonucunda ,günlük
derslerden önce sınıf kurallarının okunmasıyla akademik becerilere daha fazla
odaklaşma eğiliminin arttığı ve sınıfın daha etkili bir şekilde yönetildiği
bulunmuştur.
Diğer bir önemli durum davranışın sonuçlarıdır.Davranışın
hemen ardından gelen çevresel özellikler davranışın yapılma eğilimini ya da
sıklığını arttırıyorsa muhtemelen bunlar pekiştireç etkisi
gösteriyordur.Öğretmen uygun olmayan davranışın ardından uyarıda
bulunmasına,kızmasına veya ceza vermesine rağmen çocuğun davranışı artıyorsa
,burada öğretmen davranışa dikkat etmektedir.Öğretmenin dikkati davranışı
arttırır.
Uygun olmayan davranışı önlemenin birkaç yolu vardır;
•
Davranış zincirini kırma: Uygun olmayan
davranışın ,davranış zincirini durdurmak yoluyla bu davranışlar azaltılabilir.
Bu amaçla birkaç strateji kullanılabilir.
-Yakınlık Kontrolü: Bir olay ya da durumda çocuğun
potansiyel tepkisini tahmin ederek duruşunu değiştirerek,sakin kalarak
,iletişim fırsatı yaratarak davranışın alışılagelmiş sırası
durdurulabilir.Örneğin,kütüphanede yüksek sesle konuşan öğrenciye ses daha çok
yükselmeden önce sessiz olmasını söylemek ,bunu yaparken sakin,ılımlı ve
sempatik bir ses tonu kullanmak gerekir.
-Şakayla karışık kontrol:Şaka genelde patlamak üzere olan
gerginliği azaltır.Örneğin;öğretmen ortaya çıkabilecek bir olumsuz durumu
önlemek için benzer durumda geçmişte yaşanmış bir öyküyü anlatabilir.Bu yolla
ortaya çıkması olası ,uygun olmayan davranışları önleyebilir.
Beklenen davranışa ilişkin öğretimsel kontrol ve yönergeler
sağlamak:Öğretmenin beklenen davranışları sesli ve açık yönergelerle söylemesi
uygun olmayan davranışların ortaya çıkmasını azaltabilir.
-Problem Çözme Fırsatı Yaratma: Uygun olmayan davranış için
olumlu seçenekler önerme şeklinde olabilir.Örneğin,Öğretmenin çocuğun uygun
olmayan davranışı yapmaya hazır olduğunu gözledikten hemen sonra ‘ Bu konu
hakkında ne yapabileceğimizi konuşalım’ demesi.
-Uyaran Değişikliği:Nesnelerin kaldırılması,bireylerin
yerlerinin değiştirilmesi,gereksiz istek ve taleplerin kaldırılması,olayların
zamanın ve yerinin değiştirilmesi,diğer çevresel uyaranların
düzenlenmesidir.Örneğin,öğrenci sınıfa geldiğinde sürekli dolabın üstündeki
oyuncağı istiyorsa,bu oyuncak kapalı bir dolaba yerleştirilebilir.
•
Sınıfta Ortaya Çıkabilecek Uygun Olmayan
Davranışları Önleme:
•
1)Öğrencileri beklentileri konusunda
bilgilendirme:Sınıf kurallarını öğrencilerle birlikte belirleme ve gözden
geçirme,öğretmenin beklentilerini anımsatmak için en iyi ipuçlarıdır.
•
2)Olumlu öğrenme atmosferi oluşturma:Sınıf
atmosferi,uygun davranışları pekiştirmeye açık,bütün öğrencilerin
gereksinimlerine cevap vermek için yeterince esnek ve eğlenceli olursa
öğrenciler okula istekli geleceklerdir.
•
3)İlginç ve anlamlı öğrenme deneyimleri
sağlama:Akademik derslerde öğretilen beceriler günlük yaşamla bağlantılı
olduğunda,öğrencilerin ilgisi artar ve beceriler daha kolay genellenir.
•
4)Tehditten kaçınma:Sınıf kuralları yeterince
açık ve anlaşılır olduğunda öğrenciyi tehdit etmek gereksizdir.Öğretmen tehdit
etmek yerine sınıf kurallarını,uygun ve
uygun olmayan davranışları,sonuçlarının neler olacağını ve öğrencinin nasıl
davranması gerektiğini hatırlatır.Bunlar asla tehdit edici olmamalıdır.
•
5)Tarafsız davranma:Öğretmen bütün
öğrencileriyle etkileşimde eşit ve tutarlı davranmalıdır.
•
6)Öğrencilere olumlu atıfta bulunma:Öğretmen
öğrencilerde,benlik saygısı ve kendine güven geliştirmek için onların olumlu
tutumlarını gözden kaçırmamalı ve takdir etmelidir.
•
7)Sınıftaki fiziksel düzenlemelere dikkat etme
ve zaman ayırma:Öğretmen sınıf trafiğinin rahat akışını sağlamalı,dersliği
öğrencilerin davranışlarını görebilecek şekilde düzenlemelidir.
•
8)Olumlu modeller kullanma:Öğretmen
kızgınlıkla,hatalarla ve engellenmelerle başa çıkma konusunda öğrencilere iyi
model olmalıdır.
•
9)Serbest zamanları sınırlandırma:Serbest
zamanlar uygun olmayan davranışların en yoğun görüldüğü zamanlardır.Öğretmen
serbest zamanları sınırlamalı ve bu zaman dilimlerinde öğrencileri ilginç
olabilecek etkinliklere yönlendirmelidir.
•
10)Akran etkileşimi:Arkadaşlar yada akranlar
aracılığıyla uygun etkileşim sağlamak,uygun olmayan davranışların ortaya
çıkmasını önleyebilir.Bu strateji öğrencilere arkadaşlarıyla duyguları ve
çatışmaları tartışmak için fırsatlar verir.
•
Ayrımlı pekiştirme:Ayrımlı pekiştirmede uygun
olmayan davranışları azaltılması için uygun davranışın artması yada
sürdürülmesi iki temel pekiştirme ilkesine dayanır.Birincisinde davranış uygun
ayırt edici uyaranı izlediğinde pekiştirilir.Örneğin sınıf içinde konuşma bazı
koşullarda uygun bazı koşullarda uygun olmayabilir.Bu durumda sınıf içinde
konuşma belli bir uyaranın(öğretmenin soru sorması gibi)varlığında pekiştirilirken
diğer durumlarda pekiştirilmez.İkinci uygulamada diğer davranışlar görmezden
gelinirken bir hedef davranış pekiştirilir.Böylece pekiştirilen davranış
artarken görmezden gelinen davranış azalır.Ayrımlı pekiştirme sürecinin
anahtarı pekiştirmedir.
•
Ayrımlı pekiştirme türleri:
•
1)Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme(DDAP)
•
2)Karşıt davranışları ayrımlı pekiştirme(KDAP)
•
3)Alternatif davranışları ayrımlı
pekiştirme(ADAP)
•
4)Seyrek yapılan(azalan) davranışları ayrımlı
pekiştirme(SDAP)
•
5)Yüksek oranda yapılan davranışları ayrımlı
pekiştirme(YDAP)
•
Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme:Belirlenen
bir zaman dilimi yada gözlem süresi içinde uygun olmayan davranışın hiç
oluşmaması durumunda gözlem süresi sonunda bu durumun pekiştirilmesidir.Gözlem
süresi boyunca birkaç uygun olmayan davranışın yapılmaması durumunda da
kullanılabilir.
•
Çocuk hem bağırma hem de arkadaşlarına tekme
vurma davranışlarını gösteriyorsa her ikisinin de yapılmama durumu
pekiştirilebilir,ya da sadece bağırma veya vurma davranışı pekiştirilebilir.
Diğer davranışların pekiştirilmesinde dört uygulama:
Bütüncül
zaman aralığı
|
Belirlenen
gözlem aralığı süresince uygun olmayan
davranışların yapılmaması pekiştirilir.
|
Anlık
|
Belirlenen
gözlem süresinin sonunda yapılan anlık gözlemde
davranış
yapılmıyor olması pekiştirilir.
|
Yeniden
başlatılan aralık
|
Gözlem
süresinin tamamında uygun olmayan davranış hiç
sergilenmezse öğrenci pekiştirilir,ancak her
uygun olmayan davranış
sonunda
aralık yeniden başlatılır.
|
Artan
aralık
|
Gözlem
aralığı boyunca uygun olmayan davranış yapılmazsa
pekiştirme yapılır,öğrencinin ilerlemesine
bağlı olarak aralığın
süresi
dereceli olarak arttırılır.
|
•
2)Alternatif davranışları ayrımlı
pekiştirme:Azaltılması hedeflenen uygun olmayan davranışın daha uygun biçiminin
pekiştirilmesidir.Diğer davranışların pekiştirilmesinde gözlem aralığında
davranışın yokluğu pekiştirilirken alternatif davranışların ayrımlı
pekiştirilmesinde belirgin bir hedef davranış pekiştirilir.Örneğin;öğrenci ver
yerine veriri misin yada lütfen verir misin dendiğinde pekiştirilir.
•
Karşıt davranışları ayrımlı pekiştirme:Fiziksel
olarak uygun olmayan davranışla aynı anda yapılamayacak davranışların
pekiştirilmesidir.Örneğin başkalarına vurma davranışını azaltmak için kollarını
bağlama davranışını pekiştirmek gibi.Bu iki davranış eş zamanlı olarak
yapılamaz.
•
Başkasına ve kendisine zarar vermede etkili bir
yöntemdir.
Hedef
davranış
|
DDAP
|
ADAP
|
KDAP
|
Yerinden
kalkma
|
Yokluğu
pekiştirilir
|
İzin isteyerek
yerinden kalkma pekiştirilir
|
Yerinde
oturma pekiştirilir
|
Etkinliği
yerine getirmeme
|
Yokluğu
pekiştirilir
|
Etkinlikle
uğraşma pekiştirilir
|
|
Vurma
|
Yokluğu
pekiştirilir
|
İşbirliği-Konuşma
pekiştirilir
|
Kollarını
bağlama pekiştirilir
|
Öfke nöbeti
|
Yokluğu
pekiştirilir
|
İsteme-Rica
etme pekiştirilir
|
|
Gereksiz
konuşma
|
Yokluğu
pekiştirilir
|
Parmak
kaldırma pekiştirilir
|
Sessiz
durma pekiştirilir
|
Nesneleri
fırlatma
|
Yokluğu
pekiştirilir
|
Basketbol
oynama pekiştirilir
|
Yazı yazma
pekiştirilir
|
Elini
ağzına sokma
|
Yokluğu
pekiştirilir
|
Dişlerinin
fırçalama pekiştirilir
|
Kollarını
bağlama pekiştirilir
|
Küfür etme
|
Yokluğu
pekiştirilir
|
Uygun dil
kullanımı pekiştirilir
|
Sessiz olma
pekiştirilir
|
•
Seyrek yapılan davranışları ayrımlı
pekiştirme:Bazı davranışlar,normalde yapılması gerektiğinden daha fazla
yapıldığında uygun olmayan davranış olarak tanımlanabilirler.Seyrek yapılan
davranışların ayrımlı pekiştirilmesi başlama düzeyi verileri ile
karşılaştırıldığında hedef davranışın oranındaki küçük azalmaların
pekiştirilmesidir.Örneğin;tuvalete gitmek için öğretmenden izin isteme uygun
bir davranıştır.Gün boyu derslerde tuvalete gitmek için sık sık izin istemekse
sınıf atmosferini bozan ve uygun olmayan bir davranıştır.Bu durumda öğretmen bu
davranışı daha kabul edilebilir bir düzeye çekmek için azaltma yolunu
seçmelidir.Örneğin;bir çocuk bir saat içinde on kez tuvalete gitmek istiyorsa
başlangıçta sekiz defa talep etmesi pekiştirilir.üç yada dört oturumda bu düzey
tutturulduğunda altı kez tuvalete gitme isteği pekiştirilir.
•
Sık yapılan(artan)davranışları ayrımlı
pekiştirme:
•
Çocuğun repertuarında bulunan ancak yeterli
sıklıkta ortaya çıkmayan davranışların pekiştirilmesidir.Öğrenci bir şey
isterken lütfen ya da bir şey aldıktan sonra teşekkür ederim diyordur,ancak
lütfen demeksizin yada izin istemeksizin bir şey isteme davranışını daha sık
gösteriyordur.Bu yöntemle lütfen diyerek istekte bulunması arttırılırken
izinsiz isteme davranışının azaltılması amaçlanır.
Bilinen davranış azaltma teknikleri:
•
Sönme:Daha önceden pekiştirilen bir davranışın
pekiştirilmemeye başlanmasıyla hedef davranışın sıklığının,süresinin yada
yoğunluğunun dereceli olarak azaltılması sürecidir.Dikkat ve ilgi çekmek için
yapılan davranışlarda kullanılır.Örneğin;öğrenci sürekli yerinden kalkarak ve
sınıfta gezinerek öğretmenin yerine otur demesi ile öğrenci bir süre yerine
oturur.Bu döngü tekrarlanmaya başlar.Yani çocuk tekrar yerinden kalkar öğretmen
yerine otur der.Burada öğretmenin dikkati çocuğun yerinden kalkma davranışı
üzerinde olmak da ve bu davranış için olumlu pekiştirme etkisi
yapmaktadır.Böyle bir durumda sönme uygun olmayan davranış sırasında
uygulayıcının dikkatini çocuğa yöneltmemesi ve onu görmezden gelmesiyle
gerçekleşir.
•
Kendine ya da çevresine zarar verme gibi
davranışlarda sönme uygulaması önerilmez.Çünkü sönme uygulamasının başında
hedef davranış da artış ve çeşitlenme meydana gelir.Sönme uygulamasının
etkililiği ile ilgili en önemli faktör tutarlılıktır.
•
Sönme uygun davranışı pekiştirme yöntemleriyle
birlikte kullanılabilir.Örneğin;istediği her şeyi ağlayarak elde eden bir
çocuğun ağlayarak isteme davranışı kararlı ve tutarlı bir biçimde görmezden
gelinirken gösterdiği uygun davranışlar pekiştirilmelidir.
•
Uygulayıcı daha önceden pekiştirdiği davranışı
görmezden gelmeye başlayınca ne olur?
•
Çocuk uygulayıcının dikkatini elde etmek için
davranışın sıklığını ve yoğunluğunu arttırır.Bu sönme patlamasıdır.Sönme
patlaması sönme uygulamasının başlamasından sonra hedef davranışın yoğunluğunun
ve sıklığının geçici olarak artmasıdır.Eğer sıklığı ya da yoğunluğu arttığında
davranışı görmezden gelmek mümkün olmuyorsa sönme kullanılmamalıdır.Sönme
uygulamalarında bazen pekiştirilmemesine rağmen hedef davranış geçici olarak
kendiliğinden geri gelir.Bu durumda davranışın yeniden dikkat ya da başka bir
pekiştireç elde ediyor olması mümkündür.
•
Sönme tekniğini etkili şekilde kullanmak için
izlenecek basamaklar:
•
Hedef davranışları izleyen bütün pekiştireçleri
belirle.
•
Hedef davranışları izleyen bütün pekiştireçleri
geri çek.
•
Hedef davranış yapıldığında görmezden
gel,tutarlı ol.
•
Sönme programı süresince uygun davranışları
belirle ve pekiştir.
•
Kendiliğinden geri gelme ve sönme patlaması
gerçekleştiğinde davranışı görmezden gelmeyi sürdür.
•
Uygulayıcı dikkatinin uygun olmayan davranışları
değil de uygun davranışları izleyeceğini öğret ve göster.
•
Sönmenin avantajları ise şu şekilde
sıralanabilir:
•
Sönme sözel ya da bedensel zorlama
kullanılmaksızın uygun olmayan davranışların azaltılmasında etkili olabilir.
•
Sönme,çocukla uygulayıcı arasında mücadeleye yol
açmaz ve çocuğun benlik saygısını azaltmaz.
•
Sönme bir ceza uygulaması değildir.
•
Sönmenin etkisi dereceli olabilirken,etkililik
süresi genellikle uzundur.
•
Uygun olmayan davranış görmezden gelinirken uygun
olan davranışların pekiştirilmesi,sönme sürecinin en önemli öğesidir.
•
Sönme ne zaman etkili olmaz?
•
Hedef davranışı izleyen pekiştireçler
belirlenemezse,
•
Hedef davranışı izleyen pekiştireçlerin geri
çekilmesi mümkün değilse,
•
Çocukla ilişkideki diğer kişiler sönme sürecini
uygulayamayacaksa,
•
Hedef davranışı izleyen arkadaş dikkati kontrol
edilemiyorsa,
•
Hedef davranışın yanlışlıkla pekiştirilme
olasılığı yüksekse,
•
Sönme patlaması süresinde çocuğun davranışı
görmezden gelinemiyorsa ya da çevredeki diğer etkenler kontrol edilemiyorsa,
•
Hedef davranışı görmezden gelmek tehlikeli ya da
uygun değilse.
Tepkinin bedeli
•
Uygun olmayan davranışın hemen ardından çocuğun
sahip olduğu pekiştireçlerin ya da yıldız,gülen yüz,para gibi sembol
pekiştireçlerin sistematik olarak geri alınmasıdır.Tepkinin bedelinin
davranışları azaltmak amacıyla kullanılabilmesi için çocuğun daha önceden
pekiştireç ya da sembol pekiştireç kazanmış olması gereklidir.Uygun olmayan
davranışın önemi ile bağlantılı olarak geri alınacak pekiştireç miktarına daha
önceden karar verilir.
•
Tepkinin bedeli uygulamasına yer verildiğinde
çocuğa sözlü ve yazılı olarak bir listeyle her gün uygun olmayan davranışı için
geri alınacak pekiştireç sayısı ve pekiştireç kaybetmesinin sonuçları
açıklanmalıdır.Geri alınacak hiçbir pekiştireci kalmayan bir çocuğun
borçlanması söz konusu olmamalıdır.Örneğin;öğretmen bir gün boyunca derslerde
parmak kaldırarak söz isteyen öğrencilerin her uygun söz alma davranışı için
tahtada oluşturduğu bir tabloya artı işareti koyar ve biriktirdikleri artı
işaretleri ile istedikleri etkinliklerin ya da nesnelerin değiş tokuşuna izin
verir.Uygun şekilde söz almadan konuşan öğrencilerden ise artı işaretini
siler.Böylece öğretmen hem uygun davranışı pekiştirmiş hem de uygun olmayan davranışlar
için tepkinin bedeli uygulamasına yer vermiştir.
Tepkinin bedelini kullanırken nelere dikkat etmeliyiz?
•
Tepkinin bedeli hedef davranışın hemen ardından
uygulanmalıdır.
•
Tutarlı bir şekilde uygulanmalıdır.
•
Eksi puanların birikmesine ya da çocuğun borçlanmasına
izin verilmemelidir.
•
Pekiştireçlerin geri alınmaması cezalandırıcı
olmamalıdır.
•
Öğrenciden pekiştireci bağırıp kızarak
değil,uygun davrandığında tekrar kazanabileceği söylenerek alınmalıdır.
Tepkinin bedelinin avantajları:
•
Sembol pekiştirme ve diğer olumlu pekiştirme
yolları ile birlikte kullanılabilir.
•
Evde ve okulda kolayca uygulanabilir.
•
Davranışları azaltmada hızla etki
gösterir,etkisi uzun sürer.
•
Uygulamacı değişmesi gereken davranışlara
odaklanır.
Mola
•
Bireyin uygun olmayan davranışlarının hemen
ardından belirli bir zaman dilimi için pekiştirme kaynaklarından
uzaklaştırılması anlamına gelir.İki şekilde uygulanabilir:
•
Pekiştireçlerin çocuktan uzaklaştırılması.
•
Çocuğun pekiştirme kaynaklarından
uzaklaştırılması:
•
1)Çocuk uygun olmayan davranışı sürdürürken
gruptan uzaklaştırılır.Ancak bir köşeden ya da uzaktan arkadaşlarını ve
etkinlik alanını izlemesine izin verilir.Uygun davranmaya başlayınca gruba
tekrar alınır.
•
2)Çocuk pekiştirici çevre ya da etkinliği
izleyemez.Etkinlik alanının dışındadır ve yüzü genellikle pekiştirici olmayan
bir duvara dönüktür.
•
3)Çocuk pekiştirici çevreden alınarak
pekiştirici olmayan bir alana konulur.Çocuğun evde odasına konması gibi.
•
Mola uygulamasının tüm düzeylerinde en yaygın
sorun eğitim ortamında yeterli düzeyde pekiştirme sağlanamamasıdır.Çocuk
sınıfta olmayı sevmiyorsa yani sınıf pekiştirici bir ortam değilse mola alanı
olarak sınıf dışına gönderilmesi muhtemelen uygun olmayan davranışlar açısından
pekiştirme etkisi sağlayacaktır.
•
Mola belli bir zaman dilimi için pekiştireçlerin
çocuktan uzaklaştırılması şeklinde de uygulanabilir.Kısa bir süre için sosyal
dikkatin geri çekilmesi ve ya kısa bir süre için oyuncak yada yiyeceklerin geri
çekilmesi şeklinde uygulanabilir.
Molanın yararları:
•
Mola ve olumlu pekiştirme süreçlerini kullanmak
kolaydır.
•
Etkisi hızlıdır ve bu etki uzun sürelidir.
•
Çok zorlayıcı davranışların(saldırgan
davranışların)azaltılmasında mola önemli bir seçenektir.
•
Çocuğu eğitim ortamından uzaklaştırmadan da mola
uygulamaları yapılabilir.
Molanın potansiyel yan etkileri ve olumsuzlukları:
•
Çocuğun pekiştireç bulamayacağı bir ortama
gönderilmesi uygulayıcı için olumsuz pekiştirme etkisi yaratabilir.Bazı
uygulayıcılar bunu bir teneffüs olarak da kullanabilir.
•
Çocuk sık ve uzun zaman aralıkları için mola
odasına gönderilirse bu uygulayıcıya çocuktan kurtulma fırsatı sağlar(mola
süresi uzatılarak mola suistimal edilebilir)
•
Pek çok durumda uygun olmayan davranışı
azaltmada etkili olmadığına ilişkin veriler elde edilmiştir(ortam yeterince
pekiştirici değilse mola alanında başka pekiştireçler elde etmek mümkünse bazı
çocuklar molayı daha pekiştirici bulabilirler)
•
Çocuklar arasındaki bireysel farklılıklar
dikkate alınmazsa çocukların birinin diğerine karşı pekiştirilmesi ya da
cezalandırılması olarak algılanabilir.Çocuk uygun olmayan davranışlar
sergileyebilir.
•
Çocuğun eğitim ortamından uzaklaştırılması
akademik performansı olumsuz etkileyebilir.
Mola kullanımı için öneriler:
•
Mola kullanımı olumlu pekiştirme uygulaması ile
pekiştirilmelidir.
•
Çocuk,bulunduğu ortam ve etkinliklerin mola
alanındakilerden daha cazip olduğunu algılamalıdır.Uygulayıcı molanın etkili
olup olmadığını izlemeli,etkili değilse sürdürmemelidir.
•
Uygulayıcı zor davranışlar sergileyen çocukları
uzaklaştırma metodu olarak mola uygulamasını suistimal etmemelidir.
•
Mola süresi gereğinden fazla uzatılmamalıdır.
•
Mola saldırganlık ve zarar verme davranışları
için etkili olabilirken içine kapanık çocuklar için etkili olmamaktadır.
Düzeltme(Onarma):
•
Çocuğun çevreye uygun olmayan bir davranışı
yapmadan önceki haline getirmesi olarak tanımlanabilir.
•
En bilinen örneği çocuğun sütü yere dökme
davranışından sonra yerdeki sütü temizlemesidir.
•
Uygulayıcı yaş ve yeteneklere bağlı olarak işin
bir bölümünü çocuktan isteyebilir,diğer kısmında yardım eder.Buna yardımlı
düzeltme adı verilir.
Onarıcı aşırı düzeltme:
•
Çocuğun uygun olmayan davranışı ile bağlantılı
olarak çevrenin yalnızca eski haline getirilmesi onarıcı aşırı düzeltmede ilk
adımdır.Ancak buna çevredeki başka şeylerinde düzeltilmesi eklenerek bir tür
cezaya dönüştürülebilir.Amaçsız ya da kazayla gerçekleşen durumlarda kesinlikle
kullanılmamalıdır.
Hangi nedenlerle davranış azaltmada kullanılmamalıdır:
•
Çocuğun uygun olmayan davranışı üzerine
odaklanılmaktadır.
•
Çocuk yapmayı red edebilir,işbirliği içinde
olmak istemeyebilir
•
Özellikle aşırı düzeltme arkadaşlarının önünde
uygulandığında çocuklar öğretmenin uygun olmayan davranışları izlediğinin
farkına varabilirler ve bunu bir fırsat olarak kullanabilirler.
•
Aşırı düzeltme süreci eğitim ortamlarında diğer
çocukların davranışlarını ve onların öğrenmesini olumsuz etkileyebilir.
Olumlu alıştırma:
•
Uygun olmayan davranışın sonucu olarak uygun
davranışın tekrarlanmasına olumlu alıştırma denir.Çocuk uygun olmayan davranışı
gösterdiğinde o anda yapılan etkinlik durdurulur ve uygun davranış sözel olarak
tanımlanır.Örneğin;kağıtları yere atan çocuktan kağıtları alıp kağıt sepetine
atması ve yerine oturması istenir.Bu davranışı gerçekleştirdiğinde öğretmen
teşekkür ederek doğru davranışı tekrar tanımlar.
•
Olumlu alıştırmada doğru tepkiler için
pekiştirme kullanılması,uygun olmayan davranışı yapmak için çocukları
cesaretlendirebilir.
Olumlu alıştırmalarla aşırı düzeltme:
Olumlu alıştırmadan farkı uygun olmayan davranıştan sonra
davranışın uygun biçiminin birden fazla sayıda tekrarlatılması ve bir tür
cezaya dönüştürülmesidir.
•
Bu uygulamada genellikle olumlu alıştırmayı
pekiştirme izlemez.Ancak yapılan araştırmalarda pekiştirmenin olumlu etkilerine
ilişkin ipuçları vardır.
Bedensel ceza:
•
Bedensel cezadan kaçınmak için pek çok neden
vardır;
•
1)Bedensel ceza davranışı azaltmaz,sadece
baskılar;yani cezanın varlığında uygun olmayan davranışın ortaya çıkmasını
engeller.
•
2)İyi ve haklı nedenlere dayanmayan bedensel
ceza kaygı ve saldırganlık gibi başka davranış sorunlarına yol açar.
•
3)Bedensel cezanın uygun olmayan davranışı
baskılayıcı etkisi uygulayıcının ceza verme davranışını arttırabilir.
•
4)Bedensel ceza uygun davranışın ne olduğuna
ilişkin bir ipucu sağlamaz.
•
5)Bedensel cezalandırma davranışları ceza alan
ve bunu izleyen çocuklar için olumsuz bir model oluşturur
•
6)Bedensel ceza cezalandırılan çocukta dargınlık
ve içe kapanma gibi olumsuz sonuçlara yol açabilir.
•
7)Olumlu iletişim kurma fırsatlarını engeller.
•
8)Güçlünün haklı olduğu düşüncesini yaratabilir.
•
9)Bedensel olarak cezalandırılan çocuğun
akademik çalışmalara yönlendirilmesi güçleşir.Bu da ikinci bir ceza olarak
başarısızlığı getirir.
Uygun olmayan davranışları azaltmanın aşamaları:
•
1)Hedef davranış belirleyiniz.Hedef davranış belirlerken
aşağıdaki soruları yanıtlamaya çalışınız;
•
a)Davranış çocuğun kendisine veya arkadaşlarına
zarar vermekte midir?
•
b)Davranış çocuğun ya da arkadaşlarının
öğrenmesini olumsuz etkilemekte midir?
•
c)Davranış başka davranış problemlerinin ortaya çıkmasına
yol açmakta mıdır?
•
d)Davranış çocuğun sosyal ortamlardan
dışlanmasına yol açmakta mıdır?
•
e)Davranış çocuğun kullandığı ilaçların yan
etkisi olarak ve o sırada geçirdiği geçici bir rahatsızlığın etkisiyle ilişkili
midir?
•
2)Hedef davranışın hangi ortamlarda ve ne kadar
sıklıkta ortaya çıktığını belirleyiniz.
•
3)Hedef davranışı düşürmeyi hedeflediğiniz
sıklığı(ölçüt) belirleyiniz.Ölçütünüz uygun olmayan davranışı tamamen ortadan
kaldırmak olabileceği gibi sıklığı belli bir düzeye indirmek de olabilir.
•
4) Hedef davranışı azaltma yöntemlerini gözden
geçiriniz ve en uygun yöntemi belirleyiniz,olabildiğince ılımlı yöntemler
seçmeye özen gösteriniz.
•
5)Yöntemi davranış hedeflediğiniz sıklığa
düşünceye kadar tutarlı biçimde uygulamaya devam ediniz.
•
6)Yöntemi uygularken seçtiğiniz kayıt etme
yöntemi ile kayıt tutmayı sürdürünüz.
•
7)Değerlendirme yapınız.
PROBLEM DAVRANIŞ İÇİN OLUMLU DAVRANIŞ DESTEĞİ PLANI
PROBLEM DAVRANIŞ İÇİN OLUMLU DAVRANIŞ DESTEĞİ PLANI
n Öğrenci
: Burhan Aydın
n Sınıfı
: 4-B
n Programı
uygulayan : ……………
n Program
tarihi : … / … / 200.
PROBLEM DAVRANIŞIN TANIMLANMASI
n A
) Tanım : Sınıfta gezinme. Günde en az iki defa, ortalama sekiz dakika
süresince sınıfta gezinme davranışını göstermektedir.
n B
) Davranış öncesi : Yerinde öne-arkaya, sağa-sola sallanmaya başlar, ağlar, yere uzanır ( masaya başını koyar ).
n C
) Davranışı ortaya çıkaran değişkenler : Yapılan etkinlikte başarısız
olduğunda, kendisiyle ilgilenilmediğinde ( sürekli kendisiyle öğretim yapılsın,
konuşulsun istiyor. ) ve engellenildiğinde
( oynamakta olduğu materyal elinden alındığında ) problem davranış
ortaya çıkabiliyor.
n D
) Sıklığı / yüzdesi : Problem davranış bir gün boyunca ortalama iki defa ortaya
çıkıyor; davranış ortalama olarak sekiz dakika sürüyor.
UYGUN ALTERNATİF DAVRANIŞIN TANIMI
n A
) Tanım : Dikkat çekmek için etkinliği bırakmak yerine; parmak kaldırabilir,
isteğini sözel olarak ifade edebilir. ( ör: öğretmenim ödevime bakar mısın,
ödevimi yapamıyorum yardım eder misin ? vb. ) Etkinliklerde başarısız olduğunda
öğretmenden yardım, etkinlik tekrarı isteyebilir ( öğretmenim yapamıyorum
diyebilir, yeniden oynayabilir miyiz diye sorabilir. )
n B
) Öğretim yöntemi : Alternatif davranışlar ödüllendirilerek, problem
davranışlar görmezden gelinerek öğretilir. Ör: Sırasında oturup, öğretmeni
dinlediği durumlarda bu davranışı vurgulanarak ödüllendirilir, sınıfta
gezindiği durumlarda ise hiç ilgilenilmez, gezinme davranışına ödül olacak
hiçbir uyaran verilmez.
ÇEVRESEL DÜZENLEMELER
A ) Daha uygun ve bağımsız olabilmesi için öğrenciye gerekli
beceriler :
n Parmak
kaldırarak söz hakkı isteme
n İsteklerini
sözel olarak ifade edebilme
n Sıra
bekleme ( oyun etkinliklerinde, sırası gelince oynaması ).
B ) Baş etme becerileri :
n Başarısızlığı
kabullenme, başarısızlığı gidermek için yeni yollar deneyebilme.
n Sırasını
bekleme, sırası geldiğinde harekete geçme.
C ) Sınıf / okul düzenlemeleri : Problem davranışa neden
olabilecek materyaller öğretim süreci için gerekli değillerse, ortamdan
kaldırılmalıdırlar. Etkinliklerde başarısız olduğunda, başarısızlığı
çevresindeki kişiler ( öğretmenler, öğrenciler, stajyerler ) tarafından
vurgulanmamalı, başarısızlığı hiçbir şekilde espri konusu yapılmamalı.
ÖĞRETİM
A ) Pekiştireçler :
Hoşlandığı
n Sosyal
: Aferin, çok güzel olmuş vb.
n Simgesel
: Defterine yıldız atmak, pekiyi yazmak.
n Birincil
: Cips, kraker, gofret.
n Etkinlik
: Top ile, oyuncak arabalarla, kumla oynamak.
Hoşlanmadığı
n Etkinliklerde
başarısız olma.
n Etkinlik
dışı bırakılma.
n Sevdiği
materyalin elinden alınması.
B ) Pekiştireç tarifesi : Önce sürekli pekiştirme daha sonra
zaman aralıklı pekiştirme ( sabit /
değişken oranda ) tarifesi kullanılacak.
YÖNTEM
A ) Yöntem : Olumlu davranışların pekiştirilmesi, problem
davranışların görmezden gelinmesi. Alternatif davranışlar pekiştirilerek
öğretilecek. Pekiştireçler zamanla geri çekilecek, davranışın genelleştirilmesi
sürecine geçilecek.
B ) Yöntem için gerekçe : Alternatif davranışlar
kazanıldığında (yerinde oturma, isteklerini sözel olarak ifade etme ) problem
davranışlar azalacaktır. Etkinliği bırakmanın, yerinden kalkıp gezinmenin
hiçbir pekiştirecini öğrenci görmeyecek, yerinde oturmanın etkinliği
sürdürmenin pekiştireçlerini görecektir. Pekiştirilen, yerinde oturma
davranışının sıklığının / süresinin artması düşünülmektedir. Pekiştirilmeyen,
görmezden gelinen sınıfta gezinme davranışının ise sıklığının / süresinin
azalacağı düşünülmektedir.
KAYIT TUTMA
Veri toplama yöntemi : Anlık zaman örneklemi kayıt formu
Veri toplama yöntemi : Anlık zaman örneklemi kayıt formu
UYGULAYACAK KİŞİ
n Programı
iki sınıf öğretmeni ve iki stajyer uygulayacak. Programın uygulanabilmesi için
sınıfta bulunan bütün öğretmenlerin programdaki hedefleri bilmesi ve hedeflere
ulaşmada gerekli davranışları göstermesi gerekmektedir.
n Uygulanan
programdan öğrencinin ailesi de haberdar edilerek, programın aile tarafından da
desteklenmesi sağlanacaktır.
DAVRANIŞ ÜZERİNDE YETİŞKİN İLGİSİNİN ETKİLERİ
A) Bağımlı Davranış:
Çocuk kendi kendine bir takım bir takım becerileri yapmayı
öğrendikten sonra, ana-baba ve öğretmen bu becerileri çocuk için yapmayı
sürdürürse, çocuğun yetişkine bağlıolması, büyümemesi, olgunlaşmaması
durumudur.
B) Emeklemeye Gerileme:
Çocuğun yaşına uygun olmayan davranışlar sergilediğinde bu
davranışın yetişkinler tarafında görülmesi ve ilgilenmesi durumunda davranış
pekiştirilmekte ve artmaktadır. Bu duruma emeklemeye gerileme denir. Bunun
karşın olumsuz devranışın görmezden
gelinmesi durumunda davranış azalmakta ve yok olmaktadır.Yetişkin ilgilendiği
davranışı artırır.
C) Yetişkin Yönelimli Çocuk
Çocuğun yetişkinlerle rahatça etkileşimde bulunurken ,akran
gurubu ile birlikte olamaması durumdur.
Bu davranış karşısında çocuk davranışına ilgi yada
ilgisizlik davranışın seyrini etkiler.
ELEŞTRİ TUZAĞI
Öğretmen ve
yetişkinin, çocuğun olumlu davranışlarını ödüllendirmeyip olumsuz
davranışlarının üzerinde yoğunlaşması ve eleştirilerini her seferinde giderek
artırmasına rağmen çalışma davranışının azalması durumudur.
YARDIM TUZAĞI
Öğretmen, çocuğun yapabildiklerinden çok,
yapamadıklarının üzerinde durarak, çocuğun zorlandığı basamaklarda yardım
etmesi sonucu farkında olmadan çocuğun yapamadıklarının artırılmasıdır.
İngilizce olarak ABA (Applied
Behavior Analysis) yöntemi olarak adlandırılan Uygulamalı Davranış Analizi
(UDA), davranışsal yöntem olarak adlandırılır ve davranış değiştirme
yaklaşımları arasında en sık kullanılan yöntemlerdendir. Bu yöntemde, bireyin
davranışları ve davranışlarıyla ilişkili çevresel faktörler ayrıntılı olarak
incelenir ve analiz edilir. Bir davranışın değiştirilmesinde çevresel
etkenlerin etkili olduğu düşünülmektedir. Uygun pekiştireç tarifelerinin ve
söndürme yöntemlerinin uygulanmasıyla istendik davranışlar elde edilmesi bu
yöntemin en güçlü yanıdır.
Uygulamalı Davranış Analizi Uygulamalarının genel avantajları şunlardır:
Uygulamalı Davranış Analizi Uygulamalarının genel avantajları şunlardır:
. UDA somut gözlemlerden yola çıkar böylece bireye kazandırılması
planlanan davranışın gözlemlenip gözlemlenmemesine dayanır.
. UDA sırasında kazandırılması ya da azaltılması istenen davranışların hangi oranda kazandırıldığı ya da azaltıldığına göre uygulanan programa müdahale imkânı sağlar.
. Kısa zamanda davranış kazandırma, davranış değiştirme, problemli davranışların azaltılması mümkün olabilmektedir.
. Uygulanan pekiştirme tarifeleri ile davranışın kalıcılığı sağlamak mümkündür.
. UDA sırasında kazandırılması ya da azaltılması istenen davranışların hangi oranda kazandırıldığı ya da azaltıldığına göre uygulanan programa müdahale imkânı sağlar.
. Kısa zamanda davranış kazandırma, davranış değiştirme, problemli davranışların azaltılması mümkün olabilmektedir.
. Uygulanan pekiştirme tarifeleri ile davranışın kalıcılığı sağlamak mümkündür.
Davranış değiştirme; Problem
Davranışları Önleme ve Problem Davranışları Azaltma olarak iki ana başlık
altında toplanır. Problem Davranışları Önleme ise Yeni Davranış Oluşturma, Davranışları
Sürdürme ve Arttırma, Davranışların Kalıcılığını Sağlama olarak üç şekilde
uygulanır. Öğrenci gözlemlendikten sonra ne tür bir yol izleneceği eğitimcinin
gözlem gücüne ve kararına göre değişiklik gösterir. Bu nedenle eğitimci
uygulayacağı yönteme çok iyi karar vermelidir.
2. Uygulamalı Davranış
Analizinin Aşamaları:
. Gözlem Yapmak ve Hangi Davranışın Değiştirileceğine Karar Vermek: Uygulamalı davranış analizi eğitimi, bireyi ayrıntılı şekilde gözlemlemekle başlar. Problem davranışı olan bireyin kayıt teknikleri kullanılarak davranışlarına ilişkin fikir sahibi olunması gerekir. Bireyin gözlemlenerek problem davranışlarının belirlenmesi ilk basamaktır. Bireyin davranışlarını gözlemlemek davranışın şiddetinin belirlenmesi, kullanılacak yöntemlerin etkililiği hakkında fikir sahibi olma açısından oldukça önemlidir. Problem davranışın belirlenmesi için kullanılacak gözlem teknikleri şunlardır:
. Gözlem Yapmak ve Hangi Davranışın Değiştirileceğine Karar Vermek: Uygulamalı davranış analizi eğitimi, bireyi ayrıntılı şekilde gözlemlemekle başlar. Problem davranışı olan bireyin kayıt teknikleri kullanılarak davranışlarına ilişkin fikir sahibi olunması gerekir. Bireyin gözlemlenerek problem davranışlarının belirlenmesi ilk basamaktır. Bireyin davranışlarını gözlemlemek davranışın şiddetinin belirlenmesi, kullanılacak yöntemlerin etkililiği hakkında fikir sahibi olma açısından oldukça önemlidir. Problem davranışın belirlenmesi için kullanılacak gözlem teknikleri şunlardır:
a. Anektod kaydı: Gözlem yapan kişinin durum,
ortam, ortamda bulunan kişiler, ne tür etkinlikler yapıldığı, çocuğun
davranışları,verdiği tepkiler, olumlu ya da olumsuz davranışları, çocuğun
davranışı üzerinde etkili olan kişilerin davranışları gibi tüm gerçekleşen
durumları gözlem süresinde ayrıntılı olarak olduğu gibi kayıt etmesidir.
Anektod kaydı sonuçları öğretmene belli davranışlar üzerinde çalışmasının
gerekip gerekmediği hakkında fikir verir. Gözlem tamamlandıktan sonra davranış
değiştirme programının uygulanıp uygulanamayacağına karar verilir.
b. Olay-sıklık kaydı: Önceden belirlenmiş bir
davranışın sıklığının kayıt edilmesidir. Amaç davranışın sayısını artırmak ya
da azaltmak ise kullanılır. Çocuğun bir ders saati içerisinde kaç kez yerinden
klaktığı, arkadaşına kaç kez vurduğu, kaç kez tükürdüğü gibi sayılabilir olan
problem davranışların kayıt edilmesinde kullanılır.
c. Süre kaydı: Davranışın ne kadar uzun sürdüğünün değerlendirilmesidir. Davranışın ortaya çıkışında başlama ve bitiş zamanları önemlidir. Örneğin sınıfta ders sırasında şarkı söyleme problem davranışın olan bir çocuk için şarkı söyleme süresinin kaydının tutulması bu kayıt türüne örnektir. Süre kaydı sayılamayan ve süresi uzun olan davranışların kayıt edilmesi için uygundur.
d. Bekleme süresi kaydı: Davranışın başlaması için verilen uyaran ile davranışın başlaması arasında geçen sürenin kayıt edilmesidir. Örneğin verilen yönergeleri geç yerine getiren bir öğrenci için öğrenciye ‘yerine otur’ komutu verildikten sonra öğrencinin yerine oturana kadar arada geçen zaman diliminin kayıt edilmesi bekleme süresi kaydına örnektir.
NOT: Sıklık-olay kaydı, süre kaydı ve bekleme süresi kaydı kesin kayıt tekniklerindendir.
e. Aralık kaydı: Davranışın ne kadar ortaya çıktığını değerlendirmek için yapılan kayıttır. Sıklığı çok olan bir davranış üzerinde çalışmak için yapılır. Gözlem süresi 10 ile 30 saniye aralıklara bölünür. Davranış her ortaya çıktığında saymak yerine, gözlem süresindeki aralıklardan kaçında ortaya çıktığı sayılır. Örneğin verilen etkinliği yapmada sıkıntı yaşayan bir çocuk için öğretmen gözlem süresini 2 dakika olarak belirler. 2 dakikayı 10 ar saniyelik aralıklara böler. Gözlemci her 10 saniye içinde çocuğun ödev yapıp yapmadığını kayıt eder. Aralık süresi davranışın sıklığına bağlı olarak belirlenir.
f. Zaman örneklemesi kaydı: Bu kayıt tekniğinde gözlem süresi belirlenerek eşit zaman aralıklarına bölünür.Aralıklar genellikle dakikadır. Gözlemci her aralığın sonunda davranışın ortaya çıkıp çıkmadığını kayıt eder. Örneğin gözlem süresi 1 dakika olarak belirlenen bir davranış için 1 dakika 10 ar saniye olmak üzere altı parçaya bölünür. Davranış gözlem aralığı içinde değil her 10 saniyede davranışı gösterip göstermediği kayıt edilir. Kısa süreli devam eden davranışlar için kullanılır.Diğer kesin kayıt tekniklerine göre sonuçlar daha sınırlıdır.
g. Beceri analizi: Beceri analizi hem değerlendirme tekniğidir, hem de öğretim tekniğidir. Davranış öğretilebilinecek en küçük basamaklarına ayrılır. Beceri analizi becerilerin güçlüğüne göre, yapılış sırasına göre ve gelişimsel sıraya göre yapılabilir. Öğrencinin becerinin hangi basamağını yapıp/yapamadığının tespit edilmesi açısından ayrıntılı bilgi verir.
h. Kalıcı ürün kaydı: Gözlemlenen bilgi davranışın kendisi değil sonucudur. Davranış sonunda elde edilen ürünlerin değerlendirilmesidir. Öğrencinin haftalık sınav kağıtlarının incelenmesi, dakikada kaç kelime yazdığı, kaç etek giyebildiği vs. nin gözlemlenmesi kalıcı ürün kaydına örnektir.
c. Süre kaydı: Davranışın ne kadar uzun sürdüğünün değerlendirilmesidir. Davranışın ortaya çıkışında başlama ve bitiş zamanları önemlidir. Örneğin sınıfta ders sırasında şarkı söyleme problem davranışın olan bir çocuk için şarkı söyleme süresinin kaydının tutulması bu kayıt türüne örnektir. Süre kaydı sayılamayan ve süresi uzun olan davranışların kayıt edilmesi için uygundur.
d. Bekleme süresi kaydı: Davranışın başlaması için verilen uyaran ile davranışın başlaması arasında geçen sürenin kayıt edilmesidir. Örneğin verilen yönergeleri geç yerine getiren bir öğrenci için öğrenciye ‘yerine otur’ komutu verildikten sonra öğrencinin yerine oturana kadar arada geçen zaman diliminin kayıt edilmesi bekleme süresi kaydına örnektir.
NOT: Sıklık-olay kaydı, süre kaydı ve bekleme süresi kaydı kesin kayıt tekniklerindendir.
e. Aralık kaydı: Davranışın ne kadar ortaya çıktığını değerlendirmek için yapılan kayıttır. Sıklığı çok olan bir davranış üzerinde çalışmak için yapılır. Gözlem süresi 10 ile 30 saniye aralıklara bölünür. Davranış her ortaya çıktığında saymak yerine, gözlem süresindeki aralıklardan kaçında ortaya çıktığı sayılır. Örneğin verilen etkinliği yapmada sıkıntı yaşayan bir çocuk için öğretmen gözlem süresini 2 dakika olarak belirler. 2 dakikayı 10 ar saniyelik aralıklara böler. Gözlemci her 10 saniye içinde çocuğun ödev yapıp yapmadığını kayıt eder. Aralık süresi davranışın sıklığına bağlı olarak belirlenir.
f. Zaman örneklemesi kaydı: Bu kayıt tekniğinde gözlem süresi belirlenerek eşit zaman aralıklarına bölünür.Aralıklar genellikle dakikadır. Gözlemci her aralığın sonunda davranışın ortaya çıkıp çıkmadığını kayıt eder. Örneğin gözlem süresi 1 dakika olarak belirlenen bir davranış için 1 dakika 10 ar saniye olmak üzere altı parçaya bölünür. Davranış gözlem aralığı içinde değil her 10 saniyede davranışı gösterip göstermediği kayıt edilir. Kısa süreli devam eden davranışlar için kullanılır.Diğer kesin kayıt tekniklerine göre sonuçlar daha sınırlıdır.
g. Beceri analizi: Beceri analizi hem değerlendirme tekniğidir, hem de öğretim tekniğidir. Davranış öğretilebilinecek en küçük basamaklarına ayrılır. Beceri analizi becerilerin güçlüğüne göre, yapılış sırasına göre ve gelişimsel sıraya göre yapılabilir. Öğrencinin becerinin hangi basamağını yapıp/yapamadığının tespit edilmesi açısından ayrıntılı bilgi verir.
h. Kalıcı ürün kaydı: Gözlemlenen bilgi davranışın kendisi değil sonucudur. Davranış sonunda elde edilen ürünlerin değerlendirilmesidir. Öğrencinin haftalık sınav kağıtlarının incelenmesi, dakikada kaç kelime yazdığı, kaç etek giyebildiği vs. nin gözlemlenmesi kalıcı ürün kaydına örnektir.
Tüm bu tekniklerden uygun
olanların uygulanması sonucu, öğrencide var olan problem davranış belirlenir
bunun yanında problem davranışın hangi sıklıkla ne şekilde ortaya çıktığı,
problemin altında yatan nedenler de kendiliğinden ortaya çıkmış olur.
. Davranışsal
Amacın Tanımlanması: Hedef davranış bizim öğrenciye
kazandırmak istediğimiz davranış ya da problem davranış yerine ortaya
koyduğumuz alternatif olan davranıştır. Hedef davranış tanımlanırken
ölçülebilir, gözlenebilir ve olumlu ifadelerin yer almasına dikkat edilmelidir.
Yoruma yol açmayacak şekilde tanımlanmalıdır. Örneğin ‘’Öğrenci matematik dersiyle ilgili verilen ödevi bitirir’’ şeklinde bir cümle kurduğumuzda hedef davranışı tanımlamış oluruz.
Hedef davranış tanımlandıktan sonra davranışsal amacımızı yazmamız gerekir.
Davranışsal amaç yazılırken birey, davranış, koşul ve ölçüt öğeleri kullanılmalıdır.
"Ayşe, kendisinden yapması istendiğinde 20 toplama işleminden 15’ini bağımsız olarak doğru şekilde yapar." cümlesi, doğru yazılmış bir davranışsal amaç örneğidir. Bu cümledeki Ayşe sözcüğü birey, kendisinden yapması istendiğinde cümlesi koşul, 20 toplama işleminden 15 i cümlesi ölçüt, doğru şekilde yapar cümlesi ise davranıştır.
Davranışsal amaç belirlendikten sonra çocuk için uygulanacak programın hazırlanması aşamasına geçilir.
"Ayşe, kendisinden yapması istendiğinde 20 toplama işleminden 15’ini bağımsız olarak doğru şekilde yapar." cümlesi, doğru yazılmış bir davranışsal amaç örneğidir. Bu cümledeki Ayşe sözcüğü birey, kendisinden yapması istendiğinde cümlesi koşul, 20 toplama işleminden 15 i cümlesi ölçüt, doğru şekilde yapar cümlesi ise davranıştır.
Davranışsal amaç belirlendikten sonra çocuk için uygulanacak programın hazırlanması aşamasına geçilir.
. Uygulanacak
Programın Hazırlanması/Uygulama: Problem davranışları ortadan
kaldırmak için davranış değiştirme yöntemlerinden hangisinin kullanılacağına
karar vermek önemlidir. Problem davranışları önleyici ya da problem
davranışları azaltıcı teknikler mi kullanılacak, eğitimci bu konuda öğrenci
için en doğru kararı vermelidir. Bunun yolu da iyi bir gözlem yapmaktan geçer.
Davranış değiştirmede eğitimci ortam ve davranışın sonucunu değiştirmelidir ki,
öğrencinin hareketleri de bu yönde değişsin.
Eğitimci öğrenciye yeni bir davranış kazandıracaksa kullanacağı yöntemler şunlardır:
Eğitimci öğrenciye yeni bir davranış kazandıracaksa kullanacağı yöntemler şunlardır:
a. Pekiştireç kullanma: Pekiştireçler davranış
değiştirmede kullanılan olmazsa olmaz yöntemlerdendir. Eğitimci öncelikle
çocuğun sevdiği nesne ya da etkinlikleri, hoşlandığı ya da hoşlanmadığı
durumları belirlemelidir. Çünkü davranış değiştirmede sonucu değiştirmek için
pekiştireçlerin kullanılması gerekmektedir.
Pekiştireç türlerini şu şekilde
sıralayabiliriz:
- Birincil pekiştireçler; bireyi doğrudan ödüllendiren (yiyecek, top, içecek) gibi pekiştireçlerdir. Müzik, pilli oyuncaklar, koku gibi çocuğa davranış sonunda doğrudan verilen duygusal pekiştireçler de birincil pekiştireçler arasında yer almaktadır.
- İkincil pekiştireçler ise; doğal olmayan, birincil pekiştireçlerle eşleştirilmiş, öğrenilmiş koşullu uyaranlardır. Bağımlılığı azaltmak için birincil pekiştireçlerle eşleştirilir.
- Sosyal pekiştireçler; sosyal geçerliliği olan sözler, dokunmak, gülümsemek gibi pekiştireçlerdir.
- Genelleştirilen pekiştireçler; Bu pekiştireçlere sembol pekiştireç adı da verilir. Yıldız, puan, sticker gibi pekiştireçlerdir.
- Etkinlik pekiştireçleri; Oyun oynamak, parka gitmek, bilgisayarla oynamak gibi etkinlikleri içine alır.
- Premack ilkesi pekiştireçleri; Ödevini yaptıktan sonra dışarı çıkabilirsin gibi çocuğa peşinen ve açık şekilde sunulan pekiştireçlerdir.
- Birincil pekiştireçler; bireyi doğrudan ödüllendiren (yiyecek, top, içecek) gibi pekiştireçlerdir. Müzik, pilli oyuncaklar, koku gibi çocuğa davranış sonunda doğrudan verilen duygusal pekiştireçler de birincil pekiştireçler arasında yer almaktadır.
- İkincil pekiştireçler ise; doğal olmayan, birincil pekiştireçlerle eşleştirilmiş, öğrenilmiş koşullu uyaranlardır. Bağımlılığı azaltmak için birincil pekiştireçlerle eşleştirilir.
- Sosyal pekiştireçler; sosyal geçerliliği olan sözler, dokunmak, gülümsemek gibi pekiştireçlerdir.
- Genelleştirilen pekiştireçler; Bu pekiştireçlere sembol pekiştireç adı da verilir. Yıldız, puan, sticker gibi pekiştireçlerdir.
- Etkinlik pekiştireçleri; Oyun oynamak, parka gitmek, bilgisayarla oynamak gibi etkinlikleri içine alır.
- Premack ilkesi pekiştireçleri; Ödevini yaptıktan sonra dışarı çıkabilirsin gibi çocuğa peşinen ve açık şekilde sunulan pekiştireçlerdir.
Pekiştireçler sınırında,
öğrenci için cazibesini kaybetmeyecek şekilde ve zamanlama olarak dikkatli
şekilde kullanılmalıdır. Olumlu davranıştan hemen sonra çocuğa verilmelidir.
Hangi olumlu davranışı nedeniyle verildiği de çocuğa mutlaka
açıklanmalıdır.Çocukta davranış değişiklikleri gözlendikten sınra pekiştireçler
mutlaka geri çekilmelidir.
Pekiştireçi kullanma tarifeleri ise şunlardır:
- Sürekli pekiştirme; Her doğru tepkiden sonra pekiştireç verilmesidir.
- Aralıklı pekiştirme; Belli sayıda doğru tepkinden sonra ve ya belli zaman aralığından sonra pekiştireç verilmesidir.
- Sabit zamanlı pekiştirme; Belirlenen sabit zamanlarda yapılan pekiştirme. Her 40 saniyede bir gibi.
- Değişken zamanlı pekiştirme; Zamanın değişken olmasıyla yapılan pekiştirme. İlk başta 20 saniyede bir yapılan pekiştirme daha sonraki olumlu bir davranışta 50 saniyeye çıkarılır.
- Sabit oranlı pekiştirme; Pekiştirme oranının sabit kalmasıyla yapılan pekiştirme. Her 3 doğru tepkiden sonra pekiştirme yapılması.
- Değişken oranlı pekiştirme; Her 3 davranıştan sonra pekiştirme yapılır sonrasında ilk doğru tepkiden sonra pekiştirme yapılır. Pekiştirme oranı değişkenlik gösterir.
b. Yardım ve ipuçlarının kullanılması: Yardım, hedef davranışın ortaya çıkmasına neden olan davranıştan hemen önce sunulan ekstra fiziksel uyaranlardır. Genellikle yeni bir davranış kazandırılacağı zaman kullanılır. İpucu ise sözel olarak yapılan ayrdımdır.
Pekiştireçi kullanma tarifeleri ise şunlardır:
- Sürekli pekiştirme; Her doğru tepkiden sonra pekiştireç verilmesidir.
- Aralıklı pekiştirme; Belli sayıda doğru tepkinden sonra ve ya belli zaman aralığından sonra pekiştireç verilmesidir.
- Sabit zamanlı pekiştirme; Belirlenen sabit zamanlarda yapılan pekiştirme. Her 40 saniyede bir gibi.
- Değişken zamanlı pekiştirme; Zamanın değişken olmasıyla yapılan pekiştirme. İlk başta 20 saniyede bir yapılan pekiştirme daha sonraki olumlu bir davranışta 50 saniyeye çıkarılır.
- Sabit oranlı pekiştirme; Pekiştirme oranının sabit kalmasıyla yapılan pekiştirme. Her 3 doğru tepkiden sonra pekiştirme yapılması.
- Değişken oranlı pekiştirme; Her 3 davranıştan sonra pekiştirme yapılır sonrasında ilk doğru tepkiden sonra pekiştirme yapılır. Pekiştirme oranı değişkenlik gösterir.
b. Yardım ve ipuçlarının kullanılması: Yardım, hedef davranışın ortaya çıkmasına neden olan davranıştan hemen önce sunulan ekstra fiziksel uyaranlardır. Genellikle yeni bir davranış kazandırılacağı zaman kullanılır. İpucu ise sözel olarak yapılan ayrdımdır.
Yardım türleri şunlardır:
- Doğal yardım; çocuğa doğal ortamda zamanında verilen yardımdır. Doğal yardımda zamanlama çok önemlidir. Örneğin çocuk o gün dışarı çıkmayacaksa çocuğa ayakkabı boyamayı öğretmek kalıcı olmayabilir. Yatak toplama becerisinin çocuk sabah yataktan kalkar kalmaz çalışılması doğal yardıma örnektir.
- Sözel yardım; sözel olarak çocuğa verilen, uyaran ipucudur.
- Model olma; istenilen davranışın hepsinin ya da bir kısmının model olunarak taklit edilmesinin sağlanması.
- İşaret yardımı; öğrencinin dikkatini çekmek için sergilenen gösterme davranışıdır.
- Fiziksel yardım; öğrencinin doğru tepkiyi vermesi için fiziksel olarak yapılan yönlendirmedir.
Yardımın zamanla geri çekilmesi, öğrencinin hedef davranışı bağımsız olarak yerine getirmesi için olmazsa olmazdır.
Eğitimci, mevcut problem davranışları azaltacak ise kullanacağı yöntemler şunlardır:
- Alternatif/uyuşmayan davranışın ödüllendirilmesi; problem davranışın zıttı olan alternatif bir davranışın pekiştirilmesi yöntemidir. Örneğin sürekli ayağa kalkma davranışı olan bir çocuğun oturma davranışının pekiştirilmesidir. Uzun zaman alan bir yöntemdir.
- Görmezden gelme/söndürme; öğrenci problem davranışı ilgi ve dikkat çekmek amacıyla gösterdiği zamanlarda kullanılabilir bir yöntemdir. Öğrencinin problem davranışı görmezden gelinir. Görmezden gelinerek söndürme tekniği kullanılmış olur.
- Ceza; öğrenciye hoşlanmayacağı bir uyaran sunmaktır. Ceza öğrencinin sevdiği bir nesneyi ya da etkinliği elinde almak (mola / bedel ödeme) ya da ona hoşlanmayacağı bir şey sunmak olarak iki şekilde yapılır. Öğrenciyi sınıftan dışarı çıkartmak ikinci tür ceza, öğrenciyi arkasını döndürerek tek ayak üstünde bekletmek ise birinci tür cezadır.
- Doğal yardım; çocuğa doğal ortamda zamanında verilen yardımdır. Doğal yardımda zamanlama çok önemlidir. Örneğin çocuk o gün dışarı çıkmayacaksa çocuğa ayakkabı boyamayı öğretmek kalıcı olmayabilir. Yatak toplama becerisinin çocuk sabah yataktan kalkar kalmaz çalışılması doğal yardıma örnektir.
- Sözel yardım; sözel olarak çocuğa verilen, uyaran ipucudur.
- Model olma; istenilen davranışın hepsinin ya da bir kısmının model olunarak taklit edilmesinin sağlanması.
- İşaret yardımı; öğrencinin dikkatini çekmek için sergilenen gösterme davranışıdır.
- Fiziksel yardım; öğrencinin doğru tepkiyi vermesi için fiziksel olarak yapılan yönlendirmedir.
Yardımın zamanla geri çekilmesi, öğrencinin hedef davranışı bağımsız olarak yerine getirmesi için olmazsa olmazdır.
Eğitimci, mevcut problem davranışları azaltacak ise kullanacağı yöntemler şunlardır:
- Alternatif/uyuşmayan davranışın ödüllendirilmesi; problem davranışın zıttı olan alternatif bir davranışın pekiştirilmesi yöntemidir. Örneğin sürekli ayağa kalkma davranışı olan bir çocuğun oturma davranışının pekiştirilmesidir. Uzun zaman alan bir yöntemdir.
- Görmezden gelme/söndürme; öğrenci problem davranışı ilgi ve dikkat çekmek amacıyla gösterdiği zamanlarda kullanılabilir bir yöntemdir. Öğrencinin problem davranışı görmezden gelinir. Görmezden gelinerek söndürme tekniği kullanılmış olur.
- Ceza; öğrenciye hoşlanmayacağı bir uyaran sunmaktır. Ceza öğrencinin sevdiği bir nesneyi ya da etkinliği elinde almak (mola / bedel ödeme) ya da ona hoşlanmayacağı bir şey sunmak olarak iki şekilde yapılır. Öğrenciyi sınıftan dışarı çıkartmak ikinci tür ceza, öğrenciyi arkasını döndürerek tek ayak üstünde bekletmek ise birinci tür cezadır.
- Biçimlendirme; çocuğun bildiği davranışlar
içerisinde var olan hedef davranışa en yakın davranışın ödüllendirilmesidir.
Örneğin eğitmenin gözünüzün içine bakmayan bir öğrenciyi eğitmen karşısına
oturtur. Gözünün Öğrenci eğitmenin gözünün içine bakmayacağı için pekiştireç
kazanamaz fakat eğitmen çocuk vücudunu kendisine döndürdüğü zaman onu
pekiştirirse, hedef davranışa yani gözünün içine bakma davranışına en yakın
davranışı pekiştirmiş olur. Biçimlendirme için öğretilecek becerinin beceri
analizi yapıldıktan sonra birinci basamaktan pekiştirme işlemine başlamak
yöntemin doğru uygulanabilmesi için ilk adımdır.
Davranış değiştirme programı hazırlanırken pekiştireç kullanılacaksa uygun pekiştirecin ve tarifenin belirlenmesi, diğer yöntemler kullanılacaksa hangi yöntemlerin kullanılacağının belirlenmesi ve ne zaman ne şekilde çocuk üzerinde uygulanacağı belirlenmelidir. Sınıf ortamı ve araç gereçler, dersin planlanması davranış değiştirme-davranış sağaltımı programına göre planlanmalıdır. Planlanan çerçevede de eğitimci tarafından uygulanmalıdır.
Davranış değiştirme programı hazırlanırken pekiştireç kullanılacaksa uygun pekiştirecin ve tarifenin belirlenmesi, diğer yöntemler kullanılacaksa hangi yöntemlerin kullanılacağının belirlenmesi ve ne zaman ne şekilde çocuk üzerinde uygulanacağı belirlenmelidir. Sınıf ortamı ve araç gereçler, dersin planlanması davranış değiştirme-davranış sağaltımı programına göre planlanmalıdır. Planlanan çerçevede de eğitimci tarafından uygulanmalıdır.
. Uygulama
Sürecinde Veri Toplanması: Planlanan davranış değiştirme
programı uygulanırken, eğitimcinin kayıt yaparak uyguladığı yöntemin
sonuçlarını görmesi açısında kayıt tutması gereklidir. Tuttuğu kayıtları
inceleyen eğitimci uyguladığı programın işe yararlığını görmesi açısından
önemlidir. Programında başarısız olan eğitimci problem yaşanılan uygulamanın
belirlenmesinin ardından yöntemini, materyallerini ya da ortam düzenlemelerini
değiştirerek başarıya ulaşma yolunda adım atar.
. Uygulamayı Bitirme: Bu basamakta uygulanan davranış değiştirme programının sonlandırılmasına ya da devam edilmesine karar verilir. Öğrencide gözlenen davranış değişiklikleri kayıt edilerek hazırlanan planın değerlendirme bölümüne gerekli notlar alınır.
. Uygulamayı Bitirme: Bu basamakta uygulanan davranış değiştirme programının sonlandırılmasına ya da devam edilmesine karar verilir. Öğrencide gözlenen davranış değişiklikleri kayıt edilerek hazırlanan planın değerlendirme bölümüne gerekli notlar alınır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder